Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ είχε αναφέρει ως προς το πρόσωπο του Τζον Ντος Πάσσος πως είναι αδιαμφισβήτητα ο καλύτερος συγγραφέας της εποχής μας. Όχι άδικα. Άνθρωπος με πολλαπλές δημιουργικές χάρες, έζησε από κοντά την παρισινή καλλιτεχνική αύρα των αρχών του 20ου αιώνα μέσα σε μια πραγματική πανδαισία εικαστικής δράσης και γνωρίστηκε με προσωπικότητες όπως ο Fernand Léger, ο Ernest Hemingway και ο Blaise Cendrars. Το 1998 η Modern Library συμπεριέλαβε στην 23η θέση την τριλογία του «USA» ως ένα από τα καλύτερα αγγλόφωνα μυθιστορήματα του 20ου αιώνα. Ήταν όμως και ένας άνθρωπος με στοχαστικό προσανατολισμό και στρατευμένη πολιτική σκέψη για την οποία δέχτηκε κριτική αλλά δεν επηρεάστηκε στον δρόμο που είχε χαράξει. Ανήκει στον κύκλο της λεγόμενης «χαμένης γενιάς» μαζί με τον Έρνεστ Χέμινγουεϊ και τον Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ καθώς αποτύπωσε στα βιβλία του, όλο το φάσμα της αμερικανικής ζωής έως τότε και βέβαια την ουτοπία και τη ματαιότητα του αμερικανικού ονείρου, ένα όνειρο που εξανεμίστηκε βυθίζοντας στην απογοήτευση και την θλίψη την πίστη τόσων ανθρώπων σε αυτό.
Τα πρώτα χρόνια
Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Harvard όπου και γνωρίστηκε με τον ποιητή E. E. Cummings και με την αποφοίτησή του το 1916 ταξίδεψε στην Ισπανία για να σπουδάσει τέχνη και αρχιτεκτονική. Μάλιστα πριν αρχίσει την ενασχόλησή του με τη συγγραφή, πειραματίστηκε με το σχέδιο και τη ζωγραφική και μάλιστα ο ίδιος φιλοτέχνησε τα εξώφυλλά των βιβλίων του. Το πρώτο του βιβλίο το έγραψε το 1920. Το 1925 με το Manhattan transfer, το οποίο αναφέρεται στη ζωή στη Νέα Υόρκη, σημείωσε μεγάλη εμπορική επιτυχία. Τα βιβλία αυτά αποτέλεσαν άλλωστε και τη βάση της σκέψης του και των προβληματισμών του που τον οδήγησαν στη συγγραφή της τριλογίας, το πρώτο βιβλίο της οποίας γράφτηκε το 1930.
USA: Η τριλογία που έγραψε ιστορία
Στην τριλογία USA (42ος παράλληλος – 1919 – Τα πολλά λεφτά), ένα από τα εμβληματικά μυθιστορήματα/τριλογίες που επηρέασαν συγγραφείς όπως ο Alfred Doblin και ο Jean-Paul Sartre, ο Dos Passos θα καταθέσει όλα αυτά που έζησε ως εμπειρίες στον αιματηρό Α’ Παγκόσμιο πόλεμο μέσα από την ιστορία των Αμερικανών ηρώων. Να σημειώσουμε πως στην αρχή της θητείας του υπηρέτησε ως εθελοντής οδηγός σε αμερικανικά ασθενοφόρα σε Γαλλία και Ιταλία πριν καταταγεί στο Υγειονομικό Αμερικανικό σώμα στρατού. Ο Dos Passos περιέγραψε σε αυτό το κολοσσιαίο μυθιστόρημα όλη την ιστορία και την πορεία της Αμερικής. αρχής γενομένης από το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου πολέμου μέχρι και το ισχυρό κραχ του 1929 που διαμέλισε τη μέχρι τότε ευθυμία και ευδαιμονία των Αμερικανών πολιτών.
Ο 42ος παράλληλος: Τα καλά χρόνια και ο πόλεμος
Πρωταγωνιστές στα βιβλία αυτά είναι οι κάθε λογής ήρωες, τόσο από τα πολεμικά όσο και τα κοινωνικά μέτωπα, έτσι όπως ο ίδιος τους είδε με τα μάτια του, άνθρωποι του πόνου και του μόχθου, άνθρωποι που πολλές φορές στήριξαν με κίνδυνο της ζωής τους το οικοδόμημα που λέγεται Αμερική. Οι προσωπογραφίες που φιλοτεχνεί είναι βγαλμένες από την καθημερινότητα και την επαφή με το σύγχρονο άνθρωπο της εποχής του, έτσι όπως ο ίδιος κυκλοφορούσε και ζούσε ανάμεσά τους σε καθημερινή βάση και άντλησε στοιχεία για να τους αποδώσει φόρο τιμής. Αυτοί οι πολλές φορές ανώνυμοι ήρωες στους οποίους αναφέρεται είναι αυτοί που πήγαν στο μέτωπο, πολέμησαν από κάθε μετερίζι, έζησαν την αγωνία της μάχης σώμα με σώμα με τον αδυσώπητο εχθρό και μάλιστα εκτός αμερικανικής ηπείρου, όπως έκανε ο ίδιος. Η ζωή για τους συγγραφείς είναι μεγάλο σχολείο και αν αυτή η βαρβαρότητα του πολέμου εγγράφεται στον σκληρό δίσκο κάθε απλού ανθρώπου μία φορά, στους συγγραφείς κάθε τέτοιο γεγονός γεννά με λέξεις και συναισθήματα το ήδη φορτισμένο νου τους και τους προκαλεί ερεθίσματα, αναστατώσεις και πολλαπλές αντιδράσεις, πολλές φορές απρόβλεπτες και κρίσιμες.
Η περίπτωση Salinger και το «1919»
Τα ίδια βιώματα παρεμπιπτόντως είχε και ο J. D. Salinger, ο οποίος κατετάγη στον Αμερικανικό στρατό στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και επέστρεψε με τραυματισμένη και κατακερματισμένη την ψυχική του υγεία, προσπαθώντας πολλά χρόνια να ξεπεράσει τις οδυνηρές αυτές αναμνήσεις που σκίζουν στα δύο το μυαλό, μένοντας για πολύ καιρό συγγραφικά ανενεργός λόγω αυτής της συναισθηματικής και ψυχολογικής επιβάρυνσής του. Πίσω πάλι στον Dos Passos, οι πρωταγωνιστές του στο δεύτερο μέρος με τίτλο «1919» είτε γύρισαν τραυματισμένοι, είτε δεν γύρισαν ποτέ, τιμώντας με αίμα και αυταπάρνηση τα ιδεώδη της πατρίδας τους. Μήπως η πατρίδα τους τους πρόδωσε; Είναι αυτοί πάλι που έζησαν το φόβο του θανάτου σε όλο του το μεγαλείο και η Αμερική τους οφείλει ένα ευχαριστώ. Ο συγγραφέας με τόλμη, θάρρος και ειλικρίνεια ξεδιπλώνει με γλαφυρότητα όλες εκείνες τις ανατριχιαστικές λεπτομέρειες που συνθέτουν το μωσαϊκό της σύγχρονης Αμερικής και μιλάει ανοιχτά και ξεκάθαρα για την κοινωνία εκείνη που πρέπει να οικοδομηθεί πάνω σε ερείπια και στάχτες καθώς και την αμέτρητη δυστυχία των ανθρώπων. Αναφέρεται όμως και στην υποκρισία της σύγχρονης κοινωνίας που εκμεταλλεύεται τους ανθρώπους σαν μικρά πιόνια στο όνομα ενός ονείρου και ενός ιδεώδους που πολλές φορές είναι φρούδο και ανύπαρκτο.
«Τα πολλά λεφτά» που έγιναν λίγα
Αυτό το αμερικανικό όνειρο που περιέγραψα πριν είναι και το θέμα του τρίτου μέρους της τριλογίας με τίτλο «Τα πολλά λεφτά». Το τέλος του πολέμου σήμανε την αναδιοργάνωση και επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν την δύναμη να ανασυνταχθούν, η επανάκαμψη δεν άργησε να έρθει. Τίποτα όμως δεν προμήνυε το άδοξο τέλος μιας δεκαετίας γιορτής και ξέφρενων ρυθμών, ευζωίας και πλούτου στα όρια της υπερβολής. O Dos Passos είδε όλη την διαδρομή από το απόγειο στο υπόγειο και από την ακμή στην παρακμή μιας ολόκληρης κοινωνίας που ουσιαστικά ζούσε στο ψέμα. Αυτή λοιπόν η ψευδαίσθηση πως η ευδαιμονία που επικρατούσε μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο θα κρατούσε για πάντα κατέρρευσε χωρίς κανείς να είναι έτοιμος να την αποδεχτεί. Πολλοί άνθρωποι βρέθηκαν στο χείλος της καταστροφής ή πράγματι καταστράφηκαν και άλλοι από πλούσιοι έμειναν πάμφτωχοι αφού το κραχ του 1929 διέλυσε πολλές επιχειρήσεις, έφερε απρόσμενη ανεργία, διέλυσε οικογένειες και οδήγησε ανθρώπους μέχρι και στο απονενοημένο διάβημα της αυτοκτονίας. Αυτή η απότομη άνοδος του βιοτικού επιπέδου δεν ήταν παρά μία ολοκληρωτική αυταπάτη που κλόνισε συθέμελα την οργανωμένη και ευτυχή στην πλειονότητά της αμερικανική κοινωνία και επέφερε το χάος σε όλα τα επίπεδα. Ο Dos Passos μετρά το σφυγμό και πιάνει το κουβάρι της ιστορίας μέσα από ανθρώπους της διπλανής πόρτας.
Διαχρονικός Dos Passos
Όλα τα βιβλία του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα χαρακτηρίζονται από αυτό το έντονο πολιτικοκοινωνικό αίσθημα, την ψυχαναλυτική του ματιά στα πράγματα και τα πρόσωπα και την επαφή με την ιστορία και την αλήθεια της που ποτέ δεν φοβήθηκε και που ποτέ δεν εγκατέλειψε. Άφησε πίσω του πλούσιο έργο και το 1947 εκλέχτηκε μέλος στην Αμερικανική Ακαδημία Τεχνών και Γραμμάτων. Στην τριλογία USA ειδικά, ο τρόπος γραφής του κατέδειξε την λογοτεχνική του ευστροφία με αποτέλεσμα να επηρεάσει τις επόμενες γενιές λογοτεχνών, ενώ πειραματίστηκε με διάφορα είδη και τεχνικές που εισήγαγε στην αφήγησή του όπως αποσπάσματα από εφημερίδες, βιογραφικά και αυτοβιογραφικά στοιχεία, μυθιστορηματικό ρεαλισμό. Αυτά τα εργαλεία είναι που τον καθιέρωσαν ως έναν από τους σημαντικότερους και κορυφαίους εκπροσώπους της αμερικανικής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα και τον βοήθησαν να αποτυπώσει στον λογοτεχνικό καμβά τον αμερικανικό πολιτισμό τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του έγραψε πάνω από 42 μυθιστορήματα, έγραψε ποίηση και δοκίμια αλλά και θεατρικά, ενώ φιλοτέχνησε πάνω από 400 σχέδια και ζωγραφικά έργα.
“Η ζωή είναι για να χρησιμοποιείται. Όχι για να την κρατάμε απλά στο χέρι σαν ένα κουτί ζαχαρωτά που δεν τρώει κανείς”
*Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο www.culturenow.gr
