Είναι ευχής έργον, όχι μόνο για τον ειδικό αλλά και για τον κάθε αναγνώστη, να μπορεί να έχει στα χέρια του ένα τέτοιο πόνημα, ένα βιβλίο το οποίο προσφέρει μία τόσο εμπεριστατωμένη ερμηνεία ως προς την ζωγραφική του Μανέ από έναν κορυφαίο στοχαστή όπως είναι ο Γάλλος φιλόσοφος Φουκώ. Το βιβλίο αυτό, το οποίο ουσιαστικά είναι η απομαγνητοφώνηση μιας εκ των ομιλιών του στην Τυνησία το 1971, είναι αποτέλεσμα μιας συστηματικής ασχολίας του Φουκώ με την ζωγραφική του Μανέ ήδη από το 1964, τον ζωγράφο που προκάλεσε σκάνδαλο τόσο με τον πίνακα “Πρόγευμα στη χλόη” όσο και με το έργο του “Ολυμπία”. Ο Φουκώ εστιάζει σε εκείνα τα σημεία του έργου του Μανέ επιθυμώντας να καταδείξει το πρωτοπόρο του πνεύμα και την καλλιτεχνική του διορατικότητα.
Η ζωγραφική ιδιοφυΐα του Μανέ
Στη ζωγραφική, ο Πολ Σεζάν λογίζεται ως ο πατέρας της σύγχρονης τέχνης του 20ου αιώνα, αυτός που έδωσε νόημα και σημασία στην χρήση και “κατασκευή” του πίνακα με όπλο τον απίστευτο δυναμισμό του χρώματος πάνω στον καμβά. Και όμως ο Μανέ είχε ήδη δηλώσει πως “δεν υπάρχουν γραμμές στη φύση παρά μόνο περιοχές χρωμάτων, τα οποία αντιμάχονται το ένα το άλλο”, μία δήλωση που είναι χαρακτηριστική της πρωτοπόρας φιλοσοφίας του ζωγράφου στον τρόπο χρήσης του χρώματος πριν ακόμα από τον Σεζάν. Αυτό που καταδεικνύει και ο συλλογισμός του Φουκώ και το όλο του σκεπτικό σε αυτή του την ομιλία, είναι πως ο καινοτόμος και δραστήριος Μανέ υπήρξε πριν ακόμα από την ανατολή του 20ου αιώνα, αυτός που ανακοίνωσε με τις ιδέες του όχι μόνο τον ιμπρεσιονισμό αλλά και κινήματα όπως ο κυβισμός.
Πιστώνεται στον Μανέ μία ριζική αλλαγή στη σύλληψη και στη σύνθεση του έργου ζωγραφικής, ο Μανέ είναι εκείνος που με ορμή εκδηλώνει την επιθυμία να βγει έξω από τα καθορισμένα έως τότε στερεότυπα και να επαναστατήσει με μία δική του πρόταση για τη ζωγραφική. Μην λησμονούμε πως για αιώνες η ζωγραφική διέπεται από αυστηρούς κανόνες που ορίζονται από τους εκάστοτε βασιλιάδες και μαικήνες, οι οποίοι και ορίζουν την εκάστοτε θεματολογία και περιορίζουν με τις διαθέσεις τους την καλλιτεχνική δημιουργία θέτοντας όρους και προϋποθέσεις. Μετά την Γαλλική Επανάσταση, αυτή η τάση δείχνει κάπως να αλλάζει ωστόσο θα περάσουν πολλά χρόνια μέχρι αυτό να αλλάξει εντελώς. Ακόμα και στα χρόνια του Μανέ αλλά και στο πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα, τα νέα κινήματα και οι νέες ιδέες αντιμετωπίζονται με φειδώ και επιφύλαξη.
Ο Φουκώ θα επικεντρωθεί κατά πρώτον στην νέα διαμόρφωση του χώρου του πίνακα και τον τρόπο της νέας δομής που προτείνει ο Μανέ, προσπερνώντας τα εμπόδια και τις συνήθειες μιας μέχρι τότε αυστηρά ακαδημαϊκής ζωγραφικής. Ο Μανέ μετατρέπει τον πίνακα ζωγραφικής σε κάτι ζωντανό, σε μία επιφάνεια που έχει σώμα και ψυχή, σε μία εικόνα-αντικείμενο, ο καμβάς γίνεται ένα πεδίο παρατήρησης και πολλαπλής ερμηνείας, καθίσταται το πεδίο δράσης εκείνο όπου ο παρατηρητής και θεατής μπορεί να απολαύσει, όχι από μία ιδανική θέση αλλά υπό οποιαδήποτε γωνία τον πίνακα, να τον αποκωδικοποιήσει και να τον προσεγγίσει με τον τρόπο του. Ο Σεζάν, τον οποίο μνημόνευσα πριν, έγραφε “ψάχνω να ζωγραφίσω εξ ολοκλήρου με την μπογιά όπως ο Μανέ, να δώσω τη φόρμα με το πινέλο”, και με τη φράση του αυτή ξεδιπλώνει όλη την ιδιοφυία του συμπατριώτη του, του οποίου και τα χνάρια επιθυμεί να ακολουθήσει.
Το παραπάνω και τη νέα προσέγγιση στον καμβά θα αναφέρει και ο Φουκώ με ενθουσιασμό καθώς “Ο Μανέ ανακαλύπτει εξαρχής (ή μήπως εφευρίσκει;) την εικόνα αντικείμενο, τον πίνακα ως υλικότητα, τον πίνακα ως χρωματιστό αντικείμενο που φωτίζεται από ένα εξωτερικό φως και μπροστά και γύρω από το οποίο μπορεί να κινηθεί ο παρατηρητής. Αυτή η εφεύρεση του πίνακα-αντικειμένου, αυτή η επανένταξη της υλικότητας του καμβά σε αυτό που παριστάνεται, αποτελεί κατά την κρίση μου τον πυρήνα της μεγάλης αλλαγής την οποία προκάλεσε ο Μανέ στη ζωγραφική…”. Όπως σημειώνει πολύ εύστοχα στο επίμετρο ο Ανδρέας Ιωαννίδης, ο Φουκώ ορίζει τον Μανέ και την ζωγραφική του ως την αρχή του μοντερνισμού και ξετυλίγει τις σκέψεις του με πλείστα παραδείγματα πινάκων.
Κατά δεύτερον, ο Φουκώ θα επισημάνει τις αλλαγές ως προς τον ιδιαίτερο και ξεχωριστό φωτισμό που χρησιμοποιεί και επιστρατεύει ο Μανέ. Στα έργα του, σαν να απουσιάζει ο παραδοσιακός φωτισμός, ο οποίος από κάπου προέρχεται και έτσι φωτίζει πρόσωπα και πράγματα. Ο Μανέ προωθεί νέες λύσεις καινοτόμες και ειδικά στο Πρόγευμα στη χλόη, έναν πίνακα που σκανδάλισε αρκετά με το θέμα του, ο ζωγράφος προσφέρει τις δικές του προτάσεις για αυτό το ζήτημα με μία ανάλυση που ο Φουκώ εξηγεί διεξοδικά και πολύ αναλυτικά μέσα στο βιβλίο. Το ίδιο ισχύει και για το τρίτο σημείο, στο οποίο ο Φουκώ κάνει αναφορά, που δεν είναι άλλο από την θέση του παρατηρητή/θεατή, μία πολύ ενδιαφέρουσα αλλαγή με την οποία παίζει μαζί μας και μας κάνει κατά κάποιον τρόπο συμμέτοχους στο χτίσιμο του πίνακα.
Για να τα κατανοήσετε καλύτερα όλα αυτά και να εντρυφήσετε, το βιβλίο εμπεριέχει εικόνες των πινάκων και πολλές διαφωτιστικές σημειώσεις με τις οποίες ο αναγνώστης ανακαλύπτει έναν πολύ σπουδαίο ζωγράφο μέσα από τον λόγο και την εξέχουσα ανάλυση ενός κορυφαίου στοχαστή. Επιπροσθέτως, προτείνω και ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ που υπάρχει διαθέσιμο στο διαδίκτυο και το οποίο αφορά τη ζωή του ζωγράφου:
Και μην ξεχνάτε αυτό που έλεγε ο Πικάσο για την επαφή με τις ευεργετικές ιδιότητες της τέχνης: “Η τέχνη μπορεί και ξεπλένει από την ψυχή την σκόνη της καθημερινότητας”.
“Ζωγραφίζω αυτό που βλέπω και όχι αυτό που οι άλλοι θέλουν να βλέπουν” Edouard Manet
“Κανείς δεν μπορεί να γίνει ζωγράφος, εκτός αν νοιάζεται για την ζωγραφική περισσότερο από κάθε τι άλλο” Edouard Manet
