Ταπεινός και καταφρονεμένος, αιώνιος σύζυγος, αδερφός του εαυτού του, έφηβος που πέρασε την ζωή του μέσα σε λευκές νύχτες, αυτός είναι ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. “Τα διηγήματα που περικλείονται στα κείμενα του Ημερολογίου ενός συγγραφέα συνιστούν αυτόνομα λογοτεχνικά έργα, μπορούν όμως να εκληφθούν και ως παραβολές, να υπηρετήσουν ως καλλιτεχνικές εικονογραφήσεις των ιδεολογικών επιχειρημάτων που ο Ντοστογιέφσκι προτείνει στα άρθρα που τον πλαισιώνουν”. Αυτά γράφει η Rosamund Bartlett, στην εξαιρετική εισαγωγή, αναλύοντας με λεπτομέρεια τους λόγους που οδήγησαν τον Ρώσο συγγραφέα να καταγράψει τις σκέψεις του σε αυτό το ημερολόγιο, το οποίο αν μη τι άλλο αποτελεί αυτοτελές έργο και μάλιστα μεγίστης σημασίας.
Δυστυχώς, για πολλά χρόνια τα διηγήματα αυτά βρίσκονταν στην σκιά των μεγάλων μυθιστορημάτων του και εκδόσεις όπως αυτή τα επαναφέρουν στην πρώτη γραμμή του έργου του. Ωστόσο, κατά την εποχή της κυκλοφορίας του ημερολογίου η αποδοχή και η επιτυχία ήταν σημαδιακή σε τέτοιο σημείο που “σηματοδότησε μια καινούρια και σημαντική φάση στην καριέρα του Ντοστογιέφσκι, στην οποία αναλάμβανε ρόλο ηθικού δασκάλου και προφήτη”. Το ημερολόγιο βέβαια γράφτηκε τμηματικά καθώς ο συγγραφέας έγραφε στα ενδιάμεσα διαστήματα μυθιστορήματα όπως ο Έφηβος ή άλλα κείμενα όπως το Όνειρο ενός γελοίου, το οποίο είναι μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για τον ίδιο να προβεί σε μία απολογία και σε μία εις βάθος ανασκαφή των όσων τον απασχολούν όλα τα χρόνια της περιπλάνησής του στους δρόμους της ανακάλυψης του είναι του.
Η πορεία ενός μοναχικού καβαλάρη
Ο Ντοστογιέφσκι μεταξύ άλλων ως φυσιογνωμία είναι η ενσάρκωση του ανθρώπου που πάσχισε να βρει τα βήματά του, να ξεφύγει από το σκοτάδι του και να ξεφύγει από τα χτυπήματα μίας ζωής που δεν του χάρισε τίποτα. Μία ταλαιπωρημένη ψυχή που με την ευαισθησία του και την ανήσυχη ζωή του κατάφερε σαν ένας άλλος Βαν Γκογκ να μετουσιώσει την οδύνη του σε έργο, ένας Χριστός της καθημερινότητας μέσα σε μία κοινωνία που δεν έχει κατανόηση και χώρο για το διαφορετικό. Σε αυτό το περιβάλλον μεγαλούργησε, η φωνή του μίλησε και σε αυτό το βιβλίο που είναι ένα πραγματικό διαμάντι, αν αναλογιστεί κανείς πως ερμηνεύει και αναλύει την ψυχοσύνθεσή μίας ύπαρξης που μέσα στις υπόγειες διαβάσεις και στις κατακόμβες της σκέψης του γέννησε ελπίδα και αναγέννηση.
Το όνειρο ενός γελοίου, γραμμένο το 1877, έχει περίοπτη θέση σε αυτήν την κατάθεση ψυχής. Είναι κοινός τόπος πως ο συγγραφέας ποτέ δεν απόλαυσε την ευτυχία και την επιτυχία, σαν επαίτης και σαν παίκτης προσπάθησε να σταθεί μέσα στα θηρία που ήταν έτοιμα να τον κατασπαράξουν. Αιχμάλωτος των αδυναμιών του και όμηρος των ονείρων του, μετουσίωσε αυτές σε έμπνευση για να αποδράσει από τις ανείπωτές του μάχες με τον ίδιο του τον εαυτό, που τελικά τον έχανε και τον κέρδιζε. Το μόνο βέβαιο είναι πως για όλους εμάς η ανάμνηση του ήταν και είναι τα κείμενά του που «προδίδουν» τον πλούτο που ίσως ακόμα να μην έχει ολοκληρωτικά εκτιμηθεί. Αν το έγκλημα και η τιμωρία του ήταν τα χειρόγραφά του, αυτή ήταν παράλληλα και η συγχώρεσή του.
Πώς είναι να νιώθεις παραπεταμένος και ξένος μέσα στην ίδια σου την εποχή, αλλόκοτος και παράσιτο από έναν περίγυρο που δεν θέλει να σε ξέρει και σε αποδιώχνει; Σπεύδεις να ανακαλύψεις καταφύγια για να φωλιάσεις εκεί τα όνειρά σου που στους άλλους δεν τολμάς να τα αποκαλύψεις γιατί δεν πρόκειται να σε ακούσουν, η αδιαφορία τους είναι τόσο ηχηρή που σου σπάει το τύμπανο. Σε αυτά τα κείμενα, ξεδιπλώνει πλήθος ανησυχιών του και μας μεταφέρει την αγάπη του για τη ρωσική ψυχή και το ρωσικό λαό, τον οποίο πίστευε πως θα έσωνε τη Ρωσία παρά τα πολλά σφάλματα του παρελθόντος. Αυτό στο οποίο αναφέρεται είναι και η σημασία ανάδειξής της ρωσικής ψυχής ως κύριο μοχλό για ένα μέγα έθνος, το οποίο θα βγει από τον λήθαργο και το τέλμα με όπλο λόγια μεγάλων Ρώσων όπως ο Πούσκιν.
Το ημερολόγιο είναι το εργαλείο της ψυχής του
Σκοπός και στόχος του Ντοστογιέφσκι μέσα από το ημερολόγιο είναι εξάλλου να έρθει σε πιο κοντινή επαφή με τον ρωσικό λαό και έχουν ήδη αρχίσει εκείνη την εποχή να έρχονται γράμματα γεμάτα πάθος από κάθε γωνιά της χώρας. Ο ίδιος επιθυμεί αυτήν την επικοινωνία και ήταν διακαής πόθος του να μπορεί να συνομιλεί με τους αναγνώστες του και να αφουγκράζεται τις αγωνίες τους και τις ανησυχίες τους. Και βέβαια αυτό που επιτελεί είναι μία διαρκής συνομιλία με έργα σύγχρονών του ή και παλαιότερων συγγραφέων όπως ο Λέων Τολστόι, τα κείμενα των δύο συγγραφέων δημοσιεύονται παράλληλα εκείνη την περίοδο. Θα δώσει ιδιαίτερη έμφαση στα βιβλία του συμπατριώτη του και κατά κάποιο τρόπο “ανταγωνιστή” του, στην αρχή με ενθουσιασμό αλλά στην πορεία κατακεραυνώνοντας τον Τολστόι για το Πόλεμος και Ειρήνη, όπου τον κατηγορεί για έλλειψη πατριωτισμού με αφορμή τον ήρωά του Λιόβιν.
Ο Ντοστογιέφσκι χωρίς οικονομικά μέσα, με ασταθή οικογενειακή και συζυγική ζωή, με άθλιες συνθήκες ζωής και με τις αρρώστιες να τον ταλαιπωρούν συνεχώς, πάλεψε με την συνείδησή του για να καταφέρει να εξωτερικεύσει σε έργα μεγαλειώδη όπως οι Δαιμονισμένοι, οι Αδελφοί Καραμαζόφ, το Έγκλημα και τιμωρία όλη την αγωνία μίας ζωής στενάχωρης. Στα κείμενα αυτά, ο αναγνώστης ανακαλύπτει το μεγαλείο του Ρώσου συγγραφέα και αναδεικνύεται η ιδιαιτερότητα της σκέψης του και της γραφής του, τόσο εδώ όσο και στα υπόλοιπα έργα του διαβλέπουμε τη συναισθηματική φόρτιση, την ψυχανάλυση των χαρακτήρων ανθρώπων που ρέπουν προς την παρανομία και την ανηθικότητα και έναν Ντοστογιέφσκι που εκφράζει την απαραίτητη προσέγγιση στα θεία – ο πατέρας του ήταν κληρικός – ως το μόνο μέσο απελευθέρωσης και απενεχοποίησης της ένοχης ψυχής. Η ρώσικη ψυχή στην οποία πίστευε ακράδαντα ξαναζωντανεύει μέσα από τα κείμενα αυτά, χαρακτηριστικό και μακάβριο είναι πως αντίτυπα από το τελευταίο τεύχος πουλήθηκαν την ημέρα της κηδείας του.
“Και τι θα γινόταν αν ο λαός μας ήταν ιδιαίτερα επιρρεπής στη θεωρία περί συνθηκών, ακόμα και λόγω της φύσης του, λόγω των, ας πούμε, σλαβικών του τάσεων; Και τι θα γινόταν αν ακριβώς αυτός ο λαός ήταν το καλύτερο υλικό στην Ευρώπη για τους προπαγανδιστές;”
“Ναι, ναι, τελείωσε έτσι: τους διέφθειρα όλους! Πώς μπόρεσε να συμβεί αυτό, δεν το ξέρω, δε θυμάμαι καλά. Το όνειρο πέταξε μέσα από τα χιλιάδες χρόνια και άφησε μέσα μου μόνο μια αίσθηση πληρότητας. Το μόνο που ξέρω είναι πως η αιτία του προπατορικού αμαρτήματος ήμουν εγώ. Σαν ένα ταπεινό σκουληκάκι, σαν μικρόβιο της πανούκλας που ξεκληρίζει ολόκληρα κράτη, έτσι και εγώ δηλητηρίασα με τη χάρη μου όλη αυτή την ευτυχισμένη, αναμάρτητη πριν από μένα, γη”.
