Τζέιμς Τζόις, ένας μύθος της λογοτεχνίας, ένας περιπλανώμενος διανοούμενος, ένας αινιγματικός πνευματικός άνθρωπος, ένας εραστής που αγαπούσε έντονα και παθιασμένα τόσο με το μυαλό όσο και την καρδιά, ένας συγγραφέας που καθρέφτισε με εξαιρετική δεξιοτεχνία τα όσα εκτυλίχθηκαν στον ψυχισμό του και στην εποχή του. Η ματιά του οξυδερκής, ο κόσμος του λαβυρινθώδης, η γραφή του ένα στολίδι στην ιστορία της λογοτεχνίας που δεν παύει να σαγηνεύει. Πολυεπίπεδος και πολυσυλλεκτικός, περιδιαβαίνει στις ζωές των ηρώων του έχοντας πυξίδα τη δική του ζωή χαρίζοντας μας μοναδικά αποσπάσματα από μία ζωή γεμάτη δημιουργία, έμπνευση, ευδαιμονία αλλά και αγωνία, θλίψη, μελαγχολία. Στο διήγημα οι Νεκροί θα γράψει: «Κυρίες και κύριοι, μπορεί η γενιά που βαδίζει πλέον στη δύση της να είχε τα ελαττώματά της, διακατεχόταν όμως από τις αρετές της φιλοξενίας, της προθυμίας και της ανθρωπιάς, αρετές τις οποίες η νέα, πολύ σοβαρή και πολύ μορφωμένη γενιά που μεγαλώνει γύρω μας φαίνεται να στερείται».
«Η πολεμική μίμηση του απογεύματος έγινε τόσο κουραστική όσο η πρωινή ρουτίνα του σχολείου, επειδή εκείνο που στ’ αλήθεια ήθελα ήταν να μου συμβούν πραγματικές περιπέτειες. Αλλά οι πραγματικές περιπέτειες, σκεφτόμουν, δεν συμβαίνουν σε όσους κάθονται σπίτι τους. Πρέπει να αναζητηθούν κάπου έξω» γράφει ο Τζόις στη Μία συνάντησ». Ποιος να φανταζόταν – μάλλον ο ίδιος το διαισθάνθηκε και το προφήτεψε με τη διορατικότητα της ψυχής του που έβραζε – πως οι περιπέτειες, οι οδυνηρές και απρόβλεπτα δυστυχείς του πολέμου, δεν είχαν ακόμα ξεκινήσει αλλά βρίσκονται προ των πυλών. Γνωστά ανήσυχος για τα μελλούμενα όπως και στον Οδυσσέα, παλεύει με τις σκέψεις του και χτίζει διηγηματικές πολιτείες ανάστατες, όχι από τον παλμό της ζωής που τις διέπει, αλλά από αυτή τη μελαγχολία που έχει σκεπάσει σαν σύννεφο, τόσο τη δική του ζωή όσο και των ηρώων του, ζωές χαμένες στο μεσοδιάστημα της περιόδου που χαρακτηρίζεται από τη μη αντίδραση στα καθημερινά.
Είναι σαφές πως τα μυθιστορήματά του, όσο και τα διηγήματα του, αντανακλούν την ψυχολογία του ίδιου τους του συγγραφέα και πως να μη γίνει αυτό όταν ο Τζόϊς αντιμετώπιζε την καχυποψία και την αντίδραση των εκδοτών ως προς την δημοσίευση των βιβλίων του γενικότερα. Τα διηγήματα, για παράδειγμα των Δουβλινέζων εκδόθηκαν λίγο πριν ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος και ο ταρακουνημένος όσο και προβληματισμένος Τζόις καταπιάνεται με ανθρώπους της εποχής του, καθρέφτες της δικής του ψυχοσύνθεσης και alter ego του. Ο Τζόις περνάει και εκείνος την δική του απογοήτευση από την μη αποδοχή του έρωτά του για τη Νόρα, στην οποία αφιερώνει αμέτρητες επιστολές ερωτικού ενδιαφέροντος. Η Νόρα θα πρωταγωνιστήσει ως γυναικείος χαρακτήρας σε πολλά από τα έργα του.
Καταπτοημένος και νωθρός θα προσδώσει στους πρωταγωνιστές του πέρα από την κοινωνική τους καταβαράθρωση και αυτή την υποδόρια απογοήτευση που βιώνει ο ίδιος σε καθημερινή βάση. Βυθισμένοι σε ένα κυκεώνα αυτολύπησης και αυτοκαταστροφής, οι ήρωές του ζουν μέσα σε μια προκειμένη περίοδο όπου δείχνουν και περιγράφουν μία γενικότερη αίσθηση λήθαργου που δεν αφήνει περιθώρια για αλλαγή του δυσοίωνου κλίματος που εδραιώνεται στις ψυχές των ανθρώπων στις αρχές του αιώνα και στην αγαπημένη του πόλη. Καθόλου τυχαίο πως στο διήγημα του Οι Νεκροί, που είναι πολυσέλιδο, ο ίδιος περιγράφει τα πρόσωπα σαν το τέλος να είναι προδιαγεγραμμένο, δίχως καμία απολύτως σανίδα σωτηρίας, σαν το ναυάγιο να είναι ήδη εδώ.
Ο μυθιστορηματικός κόσμος του Τζόις
Ο Οδυσσέας του, ένα από τα πιο διάσημα και διαχρονικά βιβλία όλων των εποχών που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος εδώ και 30 χρόνια, ο Τζόις τοποθετεί την ιστορία ενός εκ των κορυφαίων βιβλίων όλων των εποχών στην πόλη που τον ενέπνευσε όσο καμία άλλη, την γενέτειρά του, την πόλη των ονείρων του, το Δουβλίνο. Το Δουβλίνο θυμίζει πόλη νεκρή ή τουλάχιστον πόλη ανήσυχη, μια πόλη που οι κάτοικοι δεν απολαμβάνουν και όλοι βρίσκονται σαν να έχουν εισέλθει στον καιρό των παγετώνων, μοιάζει να έχουν κοκαλώσει και να μη νιώθουν καμία διάθεση για ζωή. Σκιές των εαυτών τους, ο πρωταγωνιστής του εγγράφεται σε μία πραγματικότητα που απλά περνάει μέρα τη μέρα δίχως ελπίδα, αλλά μόνο σε μία κατάσταση αγωνίας και φόβου. «Πέρασε βιαστικά το διαχωριστικό και της φώναξε να τον ακολουθήσει. Τον έσπρωξαν να προχωρήσει, αλλά εκείνος συνέχιζε να τη φωνάζει. Το λευκό της πρόσωπο τον κοίταξε παθητικά, σαν αβοήθητο ζώο. Το βλέμμα της δεν έδειχνε κανένα σημάδι αγάπης, αποχαιρετισμού ή αναγνώρισης».
Και έχουμε την εντύπωση πως ο ήρωάς του Λεοπόλδος Μπλουμ, αυτός ο σύγχρονος Οδυσσέας του καιρού του στέκεται σαν τους ζωγραφικούς ανθρώπους του Έντουαρντ Χόπερ, παγωμένος στο χρόνο που ξαφνικά σταμάτησε πέρσι το καλοκαίρι για να θυμηθούμε και τον Τέννεσι Ουίλλιαμς. Το βιβλίο είναι σαφώς εμπνευσμένο από την Οδύσσεια του Ομήρου, μία Οδύσσεια ενός ήρωα προσαρμοσμένη στα δρώμενα ενός νέου αιώνα που ανοίγεται, ενός ταραγμένου αιώνα που έχει την υπογραφή του Τζόις μέσω του έργου αυτού. Ο Τζόις εξασφαλίζει την υστεροφημία του μέσα από αυτό το θαυμαστό βιβλίο, αυτό το χρονικό μιας ημέρας που πέρασε ο πρωταγωνιστής του. Δυστυχώς, το βιβλίο αυτό για να εκδοθεί πέρασε δια πυρός και σιδήρου, καθώς οι εκδότες του δεν το πολυπίστευαν, και έτσι ήταν πολύ συγκρατημένοι αρνούμενοι να το εκδώσουν ώσπου εμφανίστηκε στο δρόμο του η Σύλβια Μπητς, η οποία και ανέλαβε από το μετερίζι του παρισινού βιβλιοπωλείου Shakespeare and Company να εκδώσει αυτό το μεγαλειώδες βιβλίο το 1922.
“Επιβλητικός και γεμάτος, ο Μπακ Μάλιγκαν ερχόταν απ’ το κεφαλόσκαλο κρατώντας ένα κύπελλο με αφρό ξυρίσματος, όπου είχε απιθώσει σταυρωτά ένα καθρεφτάκι κι ένα ξυράφι”
Το κονάκι του Φιν, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός, αυτό το σύντομο αλλά πολύ περιεκτικό σε νοήματα βιβλίο του Τζόις, έρχεται να συμπυκνώσει όσα συναντάμε σε άλλα του βιβλία -περισσότερο γνωστά και διαβασμένα. Αν ανοίξει κανείς το βιβλίο Η αγρύπνια των Φίννεγκαν, αυτό το μυστηριώδες και άκρως αινιγματικό βιβλίο-Βίβλο του Τζόις αντιλαμβάνεται το λογοτεχνικό μέγεθος και ανάστημα του συγγραφέα των Δουβλινέζων και του Οδυσσέα. Εδώ, ουσιαστικά υπεισέρχεται και αυθυποβάλλεται με μεγάλη επιτυχία σε ένα προπαρασκευαστικό στάδιο προετοιμασίας της Αγρύπνιας με ένα βιβλίο που εμπεριέχει ιστορίες που ανακοινώνουν την έλευσή της. Επηρεασμένος από την πλούσια ιρλανδική μυθολογία και τις δικές του προσωπικές αναζητήσεις, ο Τζόις χαρίζει στο αναγνωστικό κοινό δέκα ιστορίες αλληγορικές, δέκα ιστορίες που θυμίζουν Αίσωπο, δέκα αφηγηματικά μωσαϊκά που απλώνονται σαν μικρές κουκκίδες ενός τεράστιου λογοτεχνικού ψηφιδωτού. Δεξιοτέχνης του λόγου και πιστός στην ιστορία της πατρίδας του, ο συγγραφέας για μία ακόμα φορά δεν παύει να γοητεύει!
Ο συγγραφέας του Οδυσσέα και των Δουβλινέζων, πάντα θα μας συντροφεύει, όσα χρόνια και αν περάσουν και βέβαια πάντα θα εμπνέει τον αναγνώστη με το μοναδικό αφηγηματικό του ύφος. Στο μυθιστόρημά του με τίτλο Τζάκομο Τζόις, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος, διακρίνουμε νοερά το άλλο πρόσωπο του ίδιου του Joyce, περιγράφει τον κρυφό έρωτα ενός καθηγητή αγγλικών για τη μαθήτριά του. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα πολυεπίπεδο και πολύπλευρο, ένα μωσαϊκό της ανθρώπινης υπόστασης που αντιπροσωπεύει όλα τα χαρακτηριστικά της γραφής του Joyce που είδαμε στα άλλα του βιβλία. Ένα βιβλίο που δημοσιεύτηκε πενήντα χρόνια μετά τη συγγραφή του και εδώ παρουσιάζεται πιο πλούσιο αφού η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει σχόλια, νέα μετάφραση και εισαγωγή δια χειρός Άρη Μαραγκόπουλου.
Το πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία είναι ένα μυθιστόρημα της μέσης περιόδου του Τζόις όπου κύριος πρωταγωνιστής είναι ο Στήβεν Δαίδαλος και όπου περιγράφεται μία νεότητα γεμάτη φιλοδοξίες, ποιητικότητα και ανεμελιά. Στο βιβλίο αυτό που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, ο σχετικά νεαρός Τζόις εξυφαίνει ένα άκρως αυτοβιογραφικό βιβλίο με στοιχεία από την πολύ προσωπική του ζωή, ένα βιβλίο γεμάτο νεανικές ανησυχίες και αγωνίες, ένα βιβλίο όπου αναδύεται η δημιουργική και πυρετώδης γραφή ενός Τζόις που πλάθει όσα θα μας αφηγηθεί αργότερα στα μεταγενέστερα μυθιστορήματά του, δηλαδή τον Οδυσσέα και την Αγρύπνια των Φίννεγκαν. Και όμως αυτό είναι εξίσου σημαντικό και κομβικό σύγγραμμα, είναι μια εμβληματική καταγραφή των όσων διαπερνούν σαν ρεύμα το πνεύμα του Τζόις που συνεχώς στροβιλίζεται στους συλλογισμούς του και αναζητά νέα μονοπάτια έκφρασης.
Στα ίχνη του αισθηματικού και δοκιμιακού Τζόϊς
Στα Γράμματα στη Νόρα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πα
τάκη, ο Τζόις ξεδιπλώνει όλο του τον ερωτικό οίστρο. Γνώρισε την πρώτη και παντοτινή του Νόρα, τον Ιούνιο του 1904 και έμελλε να γίνει η γυναίκα της ζωής του, μετά το 1931 όταν και την νυμφεύθηκε, μετά κυρίως από δική της επιμονή, καθώς εκείνος αφοσιωμένος στο συγγραφικό του έργο και στην αγωνία της δημιουργικής του εξέλιξης δεν είχε τον χρόνο και τη σκέψη για να καταλάβει πόσο κόστιζε στη Νόρα η εκκρεμής αυτή κατάσταση στην οποία την είχε υποβάλλει. Απέκτησαν μαζί δύο παιδιά, τον Τζόρτζιο και την Λουτσία, η οποία είχε και σοβαρά προβλήματα υγείας, καθώς έπασχε από σχιζοφρένεια.
Στα γράμματα αυτά γνωρίζουμε έναν Τζόις ανθρώπινο, ανήσυχο, φοβικό και ανασφαλή απέναντι στη Νόρα. Από την μία η Νόρα θα αποδειχθεί ως η μούσα του, η σύντροφός του και το φως του, το οποίο αν δεν είχε κοντά του τότε έμοιαζε μισός και ανολοκλήρωτος, θα έλεγα πως ήταν φτωχός πνευματικά μιας και η σχέση του μαζί της είχε χαρακτηριστικά παραληρήματος και εξάρτησης από μέρους του. Αν δεν του απαντούσε σε ένα γράμμα ή ήταν απότομη, τότε εκείνος έχανε το κέφι του, την έμπνευσή του, τον λογοτεχνικό του οίστρο γιατί εκείνη ήταν ο οίστρος ο ίδιος, η συγγραφική του αναπνοή για να γίνω λίγο πιο μεταφορικός. Είναι πραγματικά δύσκολο να περιγράψει κανείς με λέξεις και επιθετικούς προσδιορισμούς αυτήν την ιδιάζουσα επικοινωνία που αν πολυαναλυθεί τότε πραγματικά μπορεί και να χάσει την μαγεία της.
«Κανένα ανθρώπινο πλάσμα δεν έχει βρεθεί τόσο κοντά στην ψυχή μου όπως εσύ, κι όμως καμιά φορά απαντάς στα λόγια μου με οδυνηρή σκαιότητα»
Συστήνω αυτή την αλληλογραφία ως ένα δείγμα και παράδειγμα μαζί αιώνιας πίστης και αφοσίωσης μεταξύ δύο ανθρώπων που παρά τις συμβατικές διαφορές προσωπικότητας, βιωμάτων και βέβαια ιδιότητας κατάφεραν να συγχρονίσουν τις ζωές τους με τους όποιους εκτροχιασμούς τους επεφύλασσε η καθημερινή τους επαφή αλλά συγκρατήστε το γεγονός πως η Νόρα έμελλε να είναι η αφορμή και η αιτία μαζί που ο Τζόις μας άφησε παρακαταθήκη ένα έργο πολυσήμαντο και διαχρονικό. Ολάνθιστος γκρεμός της γυναικός το σώμα, όπως λέει και ο Νίκος Καζαντζάκης. Σας παραδίδω λοιπόν στα μύχια και ενδότερα της οικίας. Απλά πατήστε το κουδούνι Νόρα-Τζιμ!
♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦
Στο βιβλίο με τίτλο Επικίνδυνη γραφή, που μόλις πρόσφατα εκδόθηκε από τις εκδόσεις Πατάκη, ο αναγνώστης θα συναντήσει τον Τζόις σε όλους του τις εκφάνσεις, καθώς θα έρθουμε σε επαφή με την ανάλυση του έργου του Τζόις από τον επιφανή καθηγητή σύγχρονης λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο Φεντερίκο Σαμπατίνι. Ο Σαμπατίνι έχει καταφέρει να συγκεντρώσει πλήθος αποσπασμάτων από όλο το φάσμα του ξεχωριστού σύμπαντος του Τζόις που εκτείνεται από τα μυθιστορήματα, τις σκέψεις του για την τέχνη και τη λογοτεχνία έως τον ερωτικό Τζόις και τα γράμματα στην Νόρα.
Ουσιαστικά, αυτό που επιχειρείται εδώ, είναι ο αναγνώστης να λάβει μία σφαιρική γνώση, να μυηθεί τμηματικά στο έργο του και ύστερα να ξεκινήσει το ταξίδι του Οδυσσέα! Πρόκειται για ένα πόνημα εξαιρετικά ενδιαφέρον, πλούσιο σε στοιχεία και άκρως εμπεριστατωμένο που μας οδηγεί στην καλύτερη κατανόηση του δαιδαλώδους καλλιτέχνη για τον οποίο μιλήσαμε νωρίτερα. Ο Σαμπατίνι σε αυτό το πολύ διαφωτιστικό και διδακτικό βιβλίο αφήνει παρακαταθήκη στο αναγνωστικό κοινό έναν οδηγό πρώτης επικοινωνίας με τον εξαίσιο Ιρλανδό.
“Τα λάθη είναι οι πύλες της ανακάλυψης”
“Ο σκοπός τους καλλιτέχνη είναι να δημιουργήσει κάτι ωραίο. Το τι είναι ωραίο είναι ένα άλλο θέμα”
