Διαφωτισμός, ένα κίνημα φιλοσοφίας, στοχασμού και κοινωνικής επαγρύπνησης που άλλαξε τον ρου της ιστορίας μέσα από την δράση προσωπικοτήτων που άφησαν το στίγμα τους με την μόνη περιουσία τους, δηλαδή τον λόγο τους και την σκέψη τους. Ο Διαφωτισμός υπήρξε ο προάγγελος των όσων συνέβησαν αργότερα και που τελικά οδήγησαν στην περίφημη Γαλλική Επανάσταση. Ξεκίνησε στις αρχές του 18ου αιώνα, γύρω στο 1715 από την Αγγλία και έθεσε τα θεμέλια για την αλλαγή στον τρόπο προσέγγισης των κοινωνικών ηθών. Ένας νέος χρυσός αιώνας, όχι από τον Περικλή αυτήν την φορά αλλά βασισμένος σε πολλές αρχές και ιδανικά που άφησε πίσω της η Κλασική Ελλάδα, παίρνει σάρκα και οστά στα χέρια προσωπικοτήτων όπως ο Ρουσσώ, ο Καντ, ο Σίλερ, ο Ντιντερό, ο Ντ’ Αλαμπέρ και τόσοι άλλοι. Φυσιογνωμίες που έβαλαν τις δικές τους βάσεις και αγωνίστηκαν απέναντι σε θεσμούς, στην Εκκλησία και σε σκοτεινές δυνάμεις που ήθελαν τον κόσμο και τους ανθρώπους έρμαια και δουλικά ενός νέου Μεσαίωνα.
Οι επιστήμες, οι τέχνες, η λογοτεχνία και άλλες εκφάνσεις της καλλιτεχνικής και πνευματικής ζωής θα συμπαρασυρθούν σε μία νέα διανοητική επανάσταση βασισμένη στην γνώση και την παιδεία μακριά από σκοταδισμούς, φαιδρές αντιλήψεις και οπισθοδρομικές πολιτικές που έσπερναν το χάος και την μισαλλοδοξία. Μορφές όπως ο Βολταίρος και ο Μοντεσκιέ, ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος με τις ανακαλύψεις τους και τα πονήματά τους διαμόρφωσαν μια νέα σκέψη, ένα νέο πλαίσιο συλλογισμού που βασιζόταν στην περίφημη ρήση του Ντιντερό “Εάν υπάρχει κάτι που γνωρίζεις, διάδωσε το. Εάν υπάρχει κάτι που δε γνωρίζεις, αναζήτησε το”. Είχαν ήδη εργαστεί για το κίνημα αυτό άνθρωποι σοφοί όπως ο Βολταίρος, ο οποίος από την εξορία του στην Αγγλία μελέτησε τον Λοκ και τον Νεύτωνα και άντλησε ιδέες και σκέψεις για να διαμορφώσει τον δικό του προσωπικό λόγο.
Εκτός των άλλων, στις αρχές του 18ου αιώνα, το κίνημα της ελευθεροφροσύνης εξελίσσεται πολύ δυναμικά στη Γαλλία και η γαλλική γλώσσα εξαργυρώνει το πλούσιο λεξιλόγιό της και το γεγονός πως ομιλείται πλέον σε πολύ υψηλό επίπεδο από ολόκληρο σχεδόν τον μορφωμένο κόσμο της Δύσης. “Ουσιαστικά, το ρεύμα αυτό που σκανδάλισε τον λογοτεχνικό 18ο αιώνα αντλεί από τις ιδέες του Διαφωτισμού και τη ραγδαία πρόοδο των θετικών επιστημών, από την ηθική έκπτωση της αριστοκρατίας και την ταξική δυσφορία των κατώτερων στρωμάτων, με δύο λόγια: από την ίδια δεξαμενή κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων, επιστημονικών επιτευγμάτων και φιλοσοφικών θεωριών που τροφοδότησαν τη Γαλλική Επανάσταση”. Πλέον, την ηθική κατεύθυνση της συμπεριφοράς την ορίζουν οι σύγχρονες τάσεις στη φιλοσοφία και την επιστήμη κυρίως από την Εγκυκλοπαίδεια των Ντιντερό και ντ’ Αλαμπέρ. Παρακάτω παρουσιάζονται κάποια βιβλία που αναφέρονται στο κίνημα του Διαφωτισμού και χρήζουν μελέτης καθώς μας μεταφέρουν τις ιδέες που γοήτευσαν και ακόμα και σήμερα τρεις αιώνες μετά αποτελούν πνευματικό άστρο ενδοσκόπησης και στοχασμού.
Denis Diderot, Τρεις ιστορίες, Εκδόσεις Πόλις
Ο Ντιντερό, όντας ενεργός σε μια εποχή εξαιρετικά σημαντικών γεγονότων και σε ένα ολοένα αυξανόμενα ασταθές πολιτικό περιβάλλον που συνεχώς μεταβαλλόταν, εξέφραζε την ανάγκη να μιλήσει για θέματα που απασχολούσαν τόσο τον ίδιο όσο και την γαλλική κοινωνία. Ενώπιον ενός μεταβατικού σταδίου με αποκορύφωμα το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης όπου όλα ανετράπησαν, ουσιαστικά προετοιμάζει το έδαφος με τον καίριο και στοχαστικό του λόγο μιλώντας την γλώσσα της αλήθειας με τον τρόπο που μόνο εκείνος γνωρίζει. Έντονα προβληματισμένος και συνεχώς στοχαζόμενος περί των ηθικών επιταγών των ερωτικών περιπτύξεων καθώς και των συνεπειών τους, ο Ντιντερό υπερασπίζεται το ερωτικό πάθος και την ανάγκη ο ερωτισμός να απελευθερωθεί από δεσμά γιατί έτσι ορίζει η ανθρώπινη φύση. Οι ιστορίες αυτές που πρωτοδημοσιεύτηκαν τα έτη 1773 και 1774 στο περιοδικό «Λογοτεχνική αλληλογραφία» αποκαλύπτουν την στοχαστική διάθεση του συγγραφέα που επιθυμεί τον άνθρωπο να λειτουργεί πέρα από θεσμικές και εκκλησιαστικές συμβάσεις.
Συλλογικό, Τι είναι διαφωτισμός, Εκδόσεις Κριτική
Ο Διαφωτισμός μπορεί να ξεκίνησε από την Αγγλία και ύστερα να μεταλαμπαδεύτηκε στην Γαλλία, ωστόσο επηρέασε και την Γερμανία όπου αναδύθηκαν προσωπικότητες που τάχθηκαν στο πλευρό των Διαφωτιστών και πήραν την σκυτάλη για να εκφράσουν και εκείνοι τα όσα τους απασχολούσαν, να αναδείξουν τα όσα οι ίδιοι πρέσβευαν και τελικά να διαμορφώσουν τον δικό τους προσωπικό λόγο και τις πτυχές της φιλοσοφίας τους. Επιφανείς προσωπικότητες όπως ο Καντ, ο Σίλερ και ο Μέντελσον μεταξύ άλλων, έγραψαν δοκίμια που αποτελούν καίριες παρεμβάσεις και διαβάζονται σαν να γράφτηκαν χθες λόγω του ισχυρού φορτίου σκέψης που κομίζουν στην ανάλυση αυτού του κινήματος που ξύπνησε την Ευρώπη από τον επικίνδυνο λήθαργο ενός νέου επικείμενου Μεσαίωνα.
Η δημοκρατία στην εξορία. Ένας οδηγός για την σκέψη του Ρουσσώ 300 χρόνια μετά την γέννησή του, Εκδόσεις Νήσος
Ένας εκ των θεμελιωτών του κινήματος του Διαφωτισμού υπήρξε ο εγκυκλοπαιδιστής Ρουσσώ, ο οποίος στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1762 υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο την εκάστοτε κυβέρνηση, μία πραγματικότητα που σήμερα φαντάζει δεδομένη και κεκτημένη, ωστόσο τότε ήταν κάτι “επαναστατικό”. Ο Ρουσσώ πίστευε στο δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο και υπερασπιζόταν και αυτό το πολίτευμα δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τον σεβασμό των νόμων όπως διακήρυττε. Η πολιτική θεωρία του Ρουσσώ δεν εγγυάται μόνο την ελευθερία αλλά και την ισότητα, κάτι όμως που απαιτεί μια ριζική αναμόρφωση της κοινωνίας. Η ισότητα, υποστήριξε ο Ρουσσώ, υπήρχε στη φυσική κοινωνία και καταργήθηκε όταν δημιουργήθηκε ο θεσμός της εξουσίας και της ιδιοκτησίας.
Στάθης Γουργούρης, Έθνος-όνειρο. Διαφωτισμός και θέσμιση της σύγχρονης Ελλάδας, Εκδόσεις Κριτική
Το κίνημα του Διαφωτισμού, αυτό το κίνημα που εκδηλώθηκε τελικά σε όλη την Ευρώπη ξεχωρίζει από όλα τα προηγούμενα κινήματα διανοουμένων από το γεγονός πως επηρέασε ούτε λίγο ούτε πολύ το ευρύ κοινό. Οι πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις υπερβαίνουν τα μέχρι τότε στενά όρια του κύκλου των συγγραφέων και των ανθρώπων των γραμμάτων και γίνονται πλέον υπόθεση και του λαού. Το όνειρο των Ελλήνων για ελευθερία δεν θα μπορούσε να μην επηρεαστεί από τις ιδέες του κινήματος αυτού και οι λόγιοι Έλληνες, οι περισσότεροι εκ των οποίων ζούσαν εκτός της σκλαβωμένης ελληνικής επικράτειας, δεν θα μπορούσαν να μην αντλήσουν σκέψεις από την εδραίωσή του, η φλόγα είχε ήδη ανάψει. Πλέον, απέμενε οι ιδέες αυτές να εμποτίσουν το όνειρο αυτό για διεκδίκηση και θέσπιση ενός Έθνους δικαίου με δικούς του νόμους και δικές του πολιτικές βάσεις.
John Robertson, Διαφωτισμός, Εκδόσεις Επίκεντρο
Το βιβλίο αυτό είναι ένα πολύτιμο εγχειρίδιο κατανόησης του κινήματος του Διαφωτισμού με παραδείγματα που δείχνουν πόσο ισχυρό ήταν το αποτύπωμα αυτής της πνευματικής “εξέγερσης”. Με όπλο και μοχλό τον λόγο και τις ιδέες, ο Διαφωτισμός συγκέντρωσε υγιείς δυνάμεις διανόησης από όλη την Ευρώπη και εναντιώθηκε στην υποκρισία της Εκκλησίας. Ο συγγραφέας μάς παραθέτει πλήθος γεγονότων και προσώπων, αναφέρεται σε ανθρώπους που διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο και τελικά κατάφεραν με την πυγμή της έκφρασής τους να αλλάξουν τον ρου της ιστορίας. Πρόκειται για ένα πόνημα ιδιαίτερα σημαντικό και εξαιρετικά διδακτικό που αξίζει να μελετηθεί εις βάθος και παρόλο που πρόκειται για μία εισαγωγή είναι εμπεριστατωμένο και πολύ αξιόλογο.
Isaiah Berlin, Τρεις κριτικοί του Διαφωτισμού Vico, Hamman, Herder, Εκδόσεις Κριτική
Σε αντίθεση με τα προηγούμενα βιβλία, σε αυτό ο σπουδαίος Μπέρλιν καταθέτει τις απόψεις της άλλης πλευράς, δηλαδή ανθρώπων που δεν συμφώνησαν ή τουλάχιστον εξέφρασαν αντίθετες απόψεις από αυτές των Διαφωτιστών για τους δικούς τους λόγους. Ο Μπέρλιν μάς δίνει εδώ παραδείγματα τριών σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής εκείνης που αντιτάχθηκαν με τον δικό τους τρόπο και άσκησαν κριτική στον Διαφωτισμό και τα όσα πρέσβευε. Με ευκρίνεια και επιστημονικότητα, ο Μπέρλιν πραγματεύεται από την δική του οπτική γωνία τα όσα οι τρεις κριτικοί του Διαφωτισμού υπερασπίζονται και μέσα από μία κριτική σκέψη προσπαθεί να διαφωτίσει το κοινό για τους λόγους που ο σύγχρονος κόσμος τελικά έχει πάρει την σημερινή του μορφή. Πρόκειται για ένα πόνημα ιδιαίτερα χρήσιμο, ειδικά σε εποχές που η σκέψη είναι μία έννοια δύσκολη προς εύρεση.
Jean–Jacques Rousseau, Το κοινωνικό συμβόλαιο, Εκδόσεις Αγγελάκη
Σε αυτό το σύγγραμμα το οποίο ποτέ δεν έπαψε να αποτελεί σημείο αναφοράς για την παγκόσμια σκέψη, ο Ρουσώ εργάζεται για το μέλλον της ανθρωπότητας μέσω της σκέψης του. Ήταν αυτός που υπερασπίστηκε την ανάγκη ανάπτυξης της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας της σκέψης των ανθρώπων μακριά από την επιρροή της κοινωνίας έτσι ώστε οι ίδιοι οι άνθρωποι και η κοινωνία να θέσει τα θεμέλια μιας νέας συμφωνίας απαλλαγμένης από νουθεσίες και δόγματα. Είχε δηλώσει άλλωστε πως οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας δεν είναι αφέντες του λαού, μα υπάλληλοί του. Ο λαός πρέπει να μπορεί να τους διορίζει και να τους απολύει όποτε θέλει. Δεν υπάρχει θέμα να συμβληθούν με το λαό, πρέπει να τον υπακούσουν. Ένα νέο συμβόλαιο κοινωνικής διαμόρφωσης θα αναδιοργανώσει τον κόσμο.
Jean–Jacques Rousseau, Λόγος περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων, Εκδόσεις Αγγελάκη
Πολεμήθηκε σφόδρα από τους σύγχρονούς του για τις ρηξικέλευθες απόψεις του αλλά πολέμησε και ο ίδιος παρών μέσα στο πνεύμα του Διαφωτισμού που εκείνη την εποχή επικρατούσε. Δούλεψε με τη σκέψη του για να θεμελιωθεί μια άλλη μέθοδος παιδαγωγικής, μία μέθοδος που ακόμα επηρεάζει γενιές, όχι μόνο διδασκάλων και φιλοσόφων, αλλά και απλών σκεπτόμενων ανθρώπων. Στο πόνημα αυτό, καρπός των ενδελεχών συλλογισμών του, της μελέτης της σκέψης των Αρχαίων Ελλήνων και του πάθους του για αλήθεια, ο Ρουσσώ θα προσπαθήσει και θα καταφέρει να αναδείξει τους λόγους ανισότητας μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι και με την σκέψη του θα συνδράμει ώστε να κατανοήσει ο κόσμος ποια είναι τα αίτια με στόχο τελικά να καταπολεμηθεί τελικά αυτή η ανισότητα.
Ντενί Ντιντερό, Ο μοιρολάτρης Ζακ και ο αφέντης του, Εκδόσεις Τόπος
Πρόκειται για ένα εμβληματικό έργο που καθόρισε την τεχνική της γραφής πολλών μυθιστορημάτων στους αιώνες που ακολούθησαν. Βρισκόμαστε στον κατεξοχήν αιώνα της δόμησης του κινήματος της ελευθεροφροσύνης. Αυτό που παρακινεί τον λιμπερτίνο ήρωα είναι η απόλαυση να έχει τον έλεγχο του θύματός του, τόσο πνευματικά όσο και σωματικά, με την έντονη επιθυμία που τον διακατέχει να είναι η απόλυτη και μεθοδική υπονόμευση του χαρακτήρα του δια μέσου της διαφθοράς του ηθικού του συστήματος. Η αυξανόμενη κατακτητική του μανία τροφοδοτείται από την ολοένα και αυξανόμενη επιτυχία σε όσα προβαίνει και για να το πετύχει αυτό επιστρατεύει κάθε είδους τεχνικές πειθούς και μία υψηλή διαλεκτική που θα εξαφανίσει κάθε τι επιλήψιμο μετατρέποντάς το σε λογικά ορθόδοξο και ηθικώς ενδεδειγμένο. Έτσι, οι πράξεις του κατευθύνονται από μία υψηλού επιπέδου ποιοτική επιχειρηματολογία και εμφανίζεται πνευματώδης στις καλλιεργημένες, ευσεβής στις φιλόθρησκες, παράφορος στις πρωτόπειρες. Η φιλοσοφία και ο έρωτας είναι δύο έννοιες απόλυτα συμβατές και ο Ντιντερό με το μυθιστόρημα αυτό το αποδεικνύει περίτρανα.
Πηγές για τον πρόλογο:
1) Wikipedia
2) Μιραμπώ, Πίσω από την κουρτίνα ή η εκπαίδευση της Λώρας, Εκδόσεις Μεταίχμιο
3) Jean-Jacques Pauvert, Ερωτική γαλλική λογοτεχνία, Εκδόσεις Άγρα
