“Η γέννηση των διανοούμενων χρονολογείται συνήθως με την Υπόθεση Ντρέιφους, λόγω της ηθικής και πολιτικής της διάστασης. Η Υπόθεση Ντρέιφους θέτει προς επανεξέταση τη Δημοκρατία, τη δικαιοσύνη, τα δικαιώματα του ανθρώπου, τον αντισημιτισμό: μπορούμε ασφαλώς να τη θεωρήσουμε, συμβολικά, ιδρυτική στιγμή” γράφει ο συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου σε μία προσπάθεια να οριοθετήσει χρονικά την απαρχή της έννοιας του διανοούμενου. Και πράγματι στην πορεία της ανάλυσής του ο Τραβέρσο θα προσπαθήσει να απαντήσει με επιχειρήματα και πλήθος αναφορών σε συγκεκριμένα παραδείγματα στην ερώτηση που ο ίδιος έθεσε στον τίτλο του βιβλίου. Αποτελούν πλέον οι διανοούμενοι ένα είδος προς εξαφάνιση όπως ένα σπάνιο είδους πτηνού που απειλείται λόγω της κλιματικής αλλαγής;
Εις το όνομα της διανόησης και των εκπροσώπων της
Το ερώτημα του στοχαστή ιστορικού Τραβέρσο είναι εύλογο διότι ο διανοούμενος που όλοι γνωρίζουμε και γνωρίζαμε τείνει να εκλείψει λόγω των σημείων των καιρών. Υπάρχων ή μη ο διανοούμενος, όπως και ο ίδιος διατείνεται μέσα από την αφήγησή του, δεν είναι πια ο διανοούμενος που εξέφραζε ελεύθερα και με σθένος την άποψή του και βέβαια εισακουγόταν ως ένα αντίβαρο στην σταλινική, ναζιστική ή άλλη προπαγάνδα. Ο διανοούμενος του 20ου αιώνα δεν έχει σχέση με τον διανοούμενο του 21ου διότι οι συγκυρίες, πολιτικές, κοινωνικές, ιστορικές και άλλες είναι εντελώς διαφορετικές τουλάχιστον στον ευρωπαϊκό και δυτικό κόσμο γενικότερα. Έχει να κάνει αυτή η μετάλλαξη με την επέλαση της τεχνολογίας και των όσων συνεπειών έχει επιφέρει η επικοινωνία μας με τον έξω κόσμο;
Το συμπέρασμα που μπορεί να προκύψει είναι πως οι διανοούμενοι του χαρτιού και του μελανιού είχαν ένα άλλο κύρος αν λάβουμε υπόψιν μας για παράδειγμα την περίπτωση του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα που με τα ποιήματά του εποίησε επανάσταση και δυστυχώς δολοφονήθηκε από το φρανκικό καθεστώς γιατί θεωρήθηκε επικίνδυνος. Και δεν είναι μόνον αυτός δυστυχώς, πολλοί διανοούμενοι συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφοι, μουσικοί και άλλοι πολέμησαν για τις ιδέες τους πολλές φορές πληρώνοντας ακριβό τίμημα ακόμα και με την ίδια τους τη ζωή για να υπερασπιστούν ιδανικά και ιδεώδη που με τίποτα δεν παρέδιδαν στον εχθρό της προπαγάνδας και της αναλήθειας. Ουκ ολίγα τα παραδείγματα των βασανισμών, των εξευτελισμών, των διώξεων και άλλων σχετικών πράξεων ενάντια στην προσπάθεια για ανάδειξη της πραγματικής πραγματικότητας και όχι μιας επίπλαστης και ψευδούς.
Για κάποιους “… ο διανοούμενος ζει μια ζωή καθαρά εγκεφαλική, ξεκομμένη από κάθε οργανικό δεσμό με τη φύση, μένει εγκλωβισμένος στον τεχνητό του κόσμο, φτιαγμένο από αφηρημένες αξίες, όπου τα πάντα ποσοτικοποιούνται και μετριούνται τα πάντα γίνονται άσκημα, μηχανικά, αντιποιητικά” αναφέρει ο Τραβέρσο ως μιαν άλλη αντίληψη της υπόστασης και της ιδιότητας του διανοούμενου από αυτούς που πολέμησαν τους υπερασπιστές διανοούμενους της υπόθεσης Ντρέιφους. Ο διανοούμενος Μπένγιαμιν και ο διανοούμενος Τσβάιχ που αμφότεροι αυτοκτόνησαν μπροστά στο τέρας του ναζιστικού μορφώματος μην έχοντας άλλη επιλογή βλέποντας καθαρά το αδιέξοδο της πολιτικής, είναι δύο παραδείγματα ανδρών που δεν πρόδωσαν τα ιδανικά τους και η πράξη τους δεν είναι μια πράξη δειλίας αλλά γενναιότητας.
Ο Τραβέρσο με το μυαλό του, σε ανθρώπους που διέβλεψαν την αδικία και πρόταξαν ισχυρή αντίσταση σε ολοκληρωτικά καθεστώτα ή σε πολέμους τύπου Βιετνάμ, ισχυρίζεται και επισημαίνει πως “… οι διανοούμενοι είχαν την αύρα εκείνου που ήξερε να μιλάει και να εκφράζει τα αισθήματα και τις επιδιώξεις εκείνων που δεν είχαν ποτέ πρόσβαση στην κουλτούρα. Οι συζητήσεις τους επηρέαζαν τη στρατηγική του κόμματος, προσανατόλιζαν την κατεύθυνσή του”. Ο διανοούμενος του σήμερα σαν να έχει χαθεί στη μετάφραση και να ακροβατεί, σαν η μαγεία της επιρροής του διανοούμενου επαναστάτη και ρηξικέλευθου ως προς τις ιδέες που πρεσβεύει να έχει ξεθωριάσει και να λείπει η φλόγα. Είναι διότι κυρίως το μέσο έκφρασης έχει αλλάξει παρασύροντας την ίδια την διανόηση σε άλλες ατραπούς πολλές φορές επιτηδευμένης κρίσης; Σαν δηλαδή ο σημερινός διανοούμενος, αν όντως υπάρχει, να μην ακούγεται λόγω μιας πολυφωνίας από τα κοινωνικά δίκτυα όπου όλοι μιλούν και συνήθως δεν λένε τίποτα.
Ο Τραβέρσο είναι ιδιαίτερα ανήσυχος, είναι σχετικά απαισιόδοξος και πολύ σκεπτικός, ωστόσο είναι και εξαιρετικά επίκαιρος. Μήπως η κοινωνία σήμερα ίσως να μην αντέχει τους διανοούμενους τύπου Χάνα Άρεντ και αν εμφανίζονταν με σθένος και ανάστημα ίσως τους προόριζε για τον Καιάδα αφού όλα θεωρητικά έχουν ειπωθεί; Σήμερα διαφαίνεται πως δεν υπάρχουν αντίστοιχες επαναστάσεις με εκείνες του παρελθόντος για να αναδειχθούν διανοούμενοι αυθεντικοί και γνήσιοι που δεν χειραγωγούνται από μηχανισμούς κομμάτων και δρουν με πυξίδα τα πιστεύω τους, ίσως όμως και να σιωπούν λόγω όλων αυτών.
“Οι επαναστάσεις δεν διατάζονται, αναδύονται από κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις, χωρίς να απορρέουν από κανένα “νόμο” της ιστορίας, από καμία ντετερμινιστική αιτιότητα. Επινοούνται, και η έκβασή τους είναι πάντα βέβαιη” γράφει ο Σαΐντ στο βιβλίο του Διανοούμενοι και εξουσία και ο Τραβέρσο αναφέρει το απόσπασμα αυτό με βλέμμα στην ουσιώδη έννοια της επανάστασης. Μια τέτοια επανάσταση ίσως σήμερα να ήταν αναγκαία για την κλιματική αλλαγή και την μάχη κατά της μόλυνσης των θαλασσών και του αστικού ιστού από πλαστικά, ένα παράδειγμα που μου έρχεται πρώτο στο μυαλό προς συζήτηση, ίσως αυτός να ήταν ένας από τους πολλούς λόγους για αναγέννηση της διανόησης, τροφή για σκέψη!
“Οι πιο ευαίσθητοι στις αδικίες της κοινωνίας είναι οι επισφαλώς εργαζόμενοι νέοι που έχουν περάσει από το πανεπιστήμιο και έχουν πρόσβαση στην κουλτούρα. Υπάρχουν όλες οι συνθήκες μιας κοινωνικής έκρηξης, λείπει όμως το φυτίλι για να βάλει φωτιά στο μπαρούτι. Ας ελπίσουμε ότι κάποιος θα καταφέρει να το βρει μέσα στα επόμενα χρόνια”
“…ο διανοούμενος είναι εκείνος που λέει την αλήθεια, κυρίως όταν αυτή ενοχλεί, πονάει, και που στέκεται στο πλευρό των αδυνάτων”
