“Ένα αγόρι μπορεί να μιλάει πολύ σοφά και πολύ ανόητα σχεδόν ταυτόχρονα ͘ ομοίως και στις εκθέσεις. Αποχαιρέτησα τη μητέρα του αγοριού ευχαριστώντας τη με τον πιο ευγενικό τρόπο που μπόρεσα να βρω. Μου ιστόρησε διάφορες πτυχές της ζωής του μικρού παιδιού, που ταυτίζονται ευχάριστα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των σχολικών του εργασιών που παρουσιάζονται εδώ” γράφει ο Βάλζερ εν είδει προλόγου ως προς τις εκθέσεις που ακολουθούν σε μία σειρά θεμάτων. Προφανώς και το “πρόσχαρο, σοβαρό πειραχτήρι” που πέθανε νωρίς δυστυχώς και άφησε πίσω αυτές τις εκθέσεις είναι μια άλλη φωνή του ίδιου του συγγραφέα, ο καθρέφτης της νεότητάς του. Αναμφίβολα, η σοφία σαφώς και υπερέχει της ανοησίας γιατί οι εκθέσεις αυτές, πολυπρισματικές και πολυεπίπεδες αναδεικνύουν την προσωπικότητα του ίδιου του συγγραφέα, ο οποίος και δίνει φωνή σε ένα παιδί για να μπορέσει να μας αφηγηθεί όσα ο ίδιος σκέφτεται.
Εκθέσεις “προϊόντα” μιας ώριμης ψυχής
Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα βγαλμένο από την ζωή ενός ανθρώπου που υπέφερε ουκ ολίγα, που περιπλανήθηκε στους δρόμους της απαξίωσης, της αμφιβολίας για το αύριο, της αβεβαιότητας για το παρόν του και τον εαυτό του αλλά και ένας άνθρωπος που αντιστάθηκε σθεναρά, που ύψωσε ανάστημα, που δεν δίστασε να εκφραστεί ελεύθερα, αυτή είναι μία μικρή περίληψη ενός βιβλίου που τοποθετεί τον Βάλζερ στους επιφανείς αναλυτές ψυχής. Γιατί εδώ περιγράφεται όλη η διεργασία αναζήτησης της ταυτότητας του πρωταγωνιστή, είναι το αποτύπωμα μιας ολόκληρης πορείας προς την προσπάθεια να είναι κανείς αξιοπρεπής και όχι δούλος των υπολοίπων, κύριος του εαυτού του, αυτή είναι στην πραγματικότητα η κατάθεση που επιχειρεί ο Walser εδώ, να δείξει πως ο ήρωάς του είναι κύριος του εαυτού του.
Μήπως εμείς οι άνθρωποι του 21ου αιώνα και των θαυμάτων της τεχνολογίας δεν αναζητούμε – όσοι βέβαια το αναζητούμε – το εγώ μας μέσα στο εμείς της κοινωνίας που μας περιτριγυρίζει και μας βομβαρδίζει ενδελεχώς με εικόνες και ερεθίσματα παντός τύπου και παντός καιρού; Αν ο μαθητής αυτός ζούσε σήμερα θα ήταν σίγουρα εκτός εποχής όπως εκτός εποχής είναι σήμερα όποιος σκέφτεται, σε μία εποχή όπου το υλικό και η ιδιοτέλεια υπερτερούν της αλληλεγγύης και της ταπεινότητας. Γιατί αυτές τις αξίες εμπνέει ο ήρωας του Βάλζερ και κατά προέκταση ο ίδιος ο συγγραφέας, ο οποίος σκιαγραφεί εμμέσως πλην σαφώς το δικό του πρόσωπο, πίσω από την κουρτίνα του μαθητή. Σε αυτήν την παιδική κατάθεση, κρύβεται μία ψυχή που αισθάνεται, πάσχει και αγωνιά για το αύριο, για το ευ ζην της συνείδησής του.
Ο Βάλζερ, θαυμαστής του οποίου μεταξύ άλλων ήταν και ο Κάφκα, ξεδιπλώνει μία ελεγεία πολυσύνθετη, εδραιωμένη σε έναν κόσμο όχι μακρινό αλλά κοντινό και πολύ οικείο, σε μία σφαίρα που κινείται γύρω από τα δικά του προσωπικά βιώματα. Εμμένει δια μέσου της αφήγησής του στην ανάδειξη της ανθρώπινης φύσης του που αναζητά και ερευνά, που δεν ικανοποιείται με τίποτα ήδη σερβιρισμένο. Ο μαθητής είναι ένα πρόσωπο με πρόωρη και πρώιμη σοφία, ένα παιδί διαφορετικό από τα άλλα, ένα παιδί που συλλογίζεται ελεύθερα και στοχάζεται επί διαφόρων θεμάτων που τον απασχολούν, κάτι παράξενο για αυτήν την ηλικία. Ούτε στιγμή δεν παύει το παιδί να διερωτάται, να φιλοσοφεί, να αναζητά απαντήσεις, είναι μια ενδελεχής ενδοσκόπηση της ίδιας του της ανάγκης για να μάθει.
“Ο άνθρωπος πρέπει να είναι ανώτερος από τον φίλο του, το ζώο, σε όλα τα πράγματα. Αλλά μέχρι κι ένας ανόητος μαθητής μπορεί να παρατηρήσει καθημερινά ανθρώπους που συμπεριφέρονται σαν ζώα δίχως λογική. Ο αλκοολισμός είναι ένα αποκρουστικό πράγμα: γιατί ενδίδει ο άνθρωπος σε αυτό το πάθος; Προφανώς, διότι κάπου κάπου νιώθει την ανάγκη να καταπνίξει τη λογική του σε όνειρα που κολυμπούν μέσα σε κάθε μορφή αλκοόλ” γράφει ο Βάλζερ και τοποθετεί στο στόμα του πρωταγωνιστή του λόγια μοναδικά και ξεχωριστά, λόγια σοφά που κανείς δεν περιμένει να διαβάσει. Ο μαθητής του Βάλζερ είναι ένας μαθητής της ζωής, είναι ένας σκαπανέας της δίψας για γνώση που εκφράζεται μέσω της απορίας με σκοπό ο ίδιος να αποκαλύψει και να θέσει επί τάπητος όλες τις ανησυχίες και τις αγωνίες που τον διακατέχουν και έτσι να τις επεξεργαστεί.
Ας μην τρέφουμε αυταπάτες, η ιστορία της ζωής του συγγραφέα μπορεί να μην κυλάει όπως το νερό στο ποτάμι και να συναντάει προσχώματα εν τέλει, όμως τον τελικό της προορισμό και την δική της Ιθάκη θα κατορθώσει να την ανταμώσει. Ας υποθέσουμε δηλαδή πως η ζωή του Φριτς Κόχερ είναι ένα πλοίο και εκούσια επιλέγει να ταξιδέψει με μία σχεδία έχοντας επίγνωση των κινδύνων που κρύβει ένα τέτοιο εγχείρημα. Εκείνος βγαίνει νικητής από αυτό το ταξίδι και σαν ένας άλλος Οδυσσέας ξεπερνάει Σκύλλα και Χάρυβδη, Λωτοφάγους και μάγισσα Κίρκη γιατί στο πολυμήχανο αλλά συνάμα και ανήσυχο μυαλό του έχει την πεποίθηση πως αυτό το ταξίδι παρά τις μπόρες και τα κύματα θα τον βελτιώσει ως άνθρωπο, θα του προσδώσει εμπειρίες που υπό προϋποθέσεις ούριου ανέμου και ασφάλειας θα ήταν όνειρο καλοκαιρινής νυκτός η απόκτησή τους. Ο Βάλζερ μάς θέλει συνεπιβάτες και συνοδοιπόρους σε αυτήν του την μετάβαση σε μίαν άλλη πραγματικότητα, εσείς θα του την αρνηθείτε;
“Στην έκθεση του παίζω τον ρόλο του πρωταγωνιστή, ακριβώς όπως αυτός, ο αγαπημένος, στην παρούσα δική μου. Ω, τι επικοινωνία, τι στενός δεσμός, τι αμοιβαία κατανόηση, τι συμφωνία! Δεν μπορώ να το καταλάβω, αλλά το αφήνω όλο και πιο ήρεμα να μου συμβαίνει, καθώς είναι θετικό και μου αρέσει. Πόσο θετικό είναι και πόσο μου αρέσει, δεν μπορεί να το εκφράσει η άπειρη πένα μου”
“Φαιδροί και ανόητοι άνθρωποι δυσκολεύονται να αποκτήσουν φίλους. Δεν τους εμπιστευόμαστε. Και εφόσον κοροϊδεύουν, είναι ανάξιοι της εμπιστοσύνης μας”
