Ο Κροκόδειλος γραμμένος το 1865 είναι ένα πολύ αντιπροσωπευτικό δείγμα ενός καυστικού χρονογράφου Ντοστογιέφσκι μέσα από το οποίο ξεπηδάνε παραπομπές και συνδετικοί κρίκοι με τα μεγάλα του μυθιστορήματα που τον εδραίωσαν ως τον αφηγητή της ανθρώπινης ψυχής. Από τους πιο πολυδιαβασμένους αλλά παράλληλα και από τους πιο αμφιλεγόμενους ακόμα και σήμερα, σε αυτό το διήγημα προκαλεί τους σύγχρονούς του να αναλογισθούν τα σφάλματά τους, να συλλογισθούν τον ρόλο τους στην κοινωνία, να αποδράσουν από το ψέμα που κρύβεται μέσα τους και να δουν την διάφανη αλήθεια. Ιστορίες όπως αυτή είναι διδακτικές για την αλλοφροσύνη των ανθρώπων και την στενότητα του πνεύματός τους αλλά και λάβροι κατά των ανθρώπων που υπονόμευσαν τον ίδιο σε μία περίοδο πλούσιας παραγωγικής σκέψης από μέρους του.
Ο Κροκόδειλος είναι ένα επίκαιρο μήνυμα για την κοινωνία που καταβροχθίζει αξιοπρέπειες
Αναρωτιέται ο αναγνώστης ποια είναι η ουσία του μηνύματος που θέλει να περάσει και ποιος ο στόχος του συγγραφέα όταν με φαντασία αναφέρεται στην ιστορία ενός Κροκόδειλου που κατάπιε έναν άνθρωπο όταν εκείνος αποφάσισε να πλησιάσει για να δει από κοντά το παράξενο αυτό ζώο σε μία αίθουσα στο Πασσάζ. Γιατί δεν υπάρχει καμία αναφορά πουθενά περί του συγκεκριμένου γεγονότος ούτε και θα μπορούσε να συμβεί κάτι ανάλογο σε πραγματικό χρόνο. Η αλληγορική του γραφή και ματιά μπορεί να μεταφραστεί και να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους. Εκείνη την εποχή επηρεάζεται έντονα από τον συγγραφέα Νικολάι Τσερνισέφσκι, τον συγγραφέα του βιβλίου “Τι κάνουμε”, ο οποίος και έγινε αντικείμενο κριτικής για τις ιδέες του και εξορίστηκε στην Σιβηρία. Ο κροκόδειλος είναι ένα ερπετό επικίνδυνο, βίαιο στην ανάγκη του να τραφεί και τρομακτικό στο βλέμμα. Ακριβώς όπως και το τέρας της Σιβηρίας στο οποίο οδηγήθηκαν πλήθος ανθρώπων που εκφράστηκαν ανοιχτά ενάντια στο καθεστώς και στον ισχύοντα κώδικα της εποχής που ήθελε συστράτευση γύρω από κοινά αποδεκτά σύμφωνα χωρίς παρεκκλίσεις.
Τι είναι λοιπόν ο κροκόδειλος, μία στοά και ένας τόπος άγονος όπου παρασύρονται εκούσια όλοι αυτοί που δεν πορεύονται με την επιθυμητή ιδεολογία αλλά αντιτίθενται με λόγο σθεναρό ισχυρή φωνή πηγαίνοντας μοιραία προς άγνωστα νερά? Είναι η εύκολη λύση να απεμπλακεί η κοινωνία από ανθρώπους που δεν μπορούν να χειραγωγηθούν και να μπούνε σε ταξικά καλούπια όπως αρμόζει και όπως επιβάλλεται? Ή μήπως είναι ένας παράδεισος και ένας τόπος όπου κανείς ανασυγκροτείται και επανέρχεται δριμύτερος μπροστά αφού έχει εξασφαλίσει την ψυχική και διανοητική του ηρεμία? Και ο ήρωας που βρίσκεται άθελά του στο στόμα του κροκόδειλου εύλογα συλλογίζεται: “Από καιρό περίμενα τη στιγμή που οι πάντες θα μιλούσαν για το άτομό μου, αλλά ποτέ δεν μου δόθηκε η κατάλληλη ευκαιρία – και πως να μου δοθεί άλλωστε, θαμμένος καθώς ήμουν σε μία ασήμαντη θέση, έχοντας ελάχιστη επιρροή. Σήμερα όμως όλα αυτά έγιναν πραγματικότητα χάρη στην απλή χαψιά ενός κροκοδείλου”. Άρα μπορούμε να υποθέσουμε πως ξεφεύγοντας από τον αυστηρό δημοσιοϋπαλληλικό κόσμο, ο πρωταγωνιστής ξεπερνά τον εαυτό του και λυτρώνεται αφού καθίσταται κύριος του εαυτού του και βρίσκει τον χρόνο και τον χώρο να εκφραστεί ηχηρά απέναντι σε κατεστημένα χωρίς κανείς να μπορεί να τον αγγίξει.
Αινιγματικός ο Ντοστογιέφσκι, δεν καταλήγει σε κανένα συμπέρασμα στο διήγημα αυτό αλλά περιμένει από τον αναγνώστη να δημιουργήσει τις δικές του υποθέσεις για το θέμα που παρουσιάζει. Ένα είναι πάντως σίγουρο: πως ο κροκόδειλος είναι η προσωποποίηση του υπερβολικού, του παράξενου και του γκροτέσκου που είναι σαφές πως σε κανέναν δεν θα διαφύγει. Ο Ντοστογιέφσκι στρέφεται ενάντια σε μία κοινωνία που έχει μάθει στο εύκολο, που δεν αναζητά το διαφορετικό γιατί ο δρόμος για αυτό είναι δύσκολος. Κυνηγημένος και στοιχειωμένος θα πει πως “ο μηδενισμός είναι προϊόν δουλοπρεπούς σκέψης”. Ο Κάφκα αναμφίβολα είναι ένας από αυτούς τους πολλούς επίγονους του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα καθώς επηρεάστηκε στα γραπτά του από τον Ντοστογιέφσκι, κυρίως στην περίφημη Δίκη με τον κύριο Κ. Ο Ντοστογιέφσκι με το ρηξικέλευθο πνεύμα του σημάδεψε την σκέψη και διαμόρφωσε το μέλλον της λογοτεχνίας.
“Ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας μεγάλος ρεαλιστής που θέλησε να φωτίσει την άβυσσο του ανθρώπινου πόνου, της τρέλας και των παθών – και την ίδια στιγμή ένας σπουδαίος ποιητής που υμνεί την ευαγγελική αγάπη” έλεγε ένας σπουδαίος μελετητής του και ο λόγος του Ντοστογιέφσκι είναι τέτοιος που καθηλώνει τον κάθε αναγνώστη και τον παρασύρει στις στοές των στοχασμών του. Αδιαμφισβήτητα, δεν είναι ένας απλός συγγραφέας, είναι ένα πολυδαίδαλο και πολυδιάστατο πνεύμα που ασκεί επιρροές φιλοσοφικές, θεολογικές, κοινωνικές και ιστορικές και ο Κροκόδειλος είναι ένα ακόμα δείγμα του αστείρευτου μεγαλείου που διαθέτει, ενός μεγαλείου που αντέχει στον χρόνο και μας συντροφεύει εις το διηνεκές αποκαλύπτοντάς μας κάθε φορά και μέσα από την επαναλαμβανόμενη μελέτη των κειμένων του διαφορετικές πτυχές και εκφάνσεις.
“Μια ιδέα άστραψε στο μυαλό μου: “Δεν θα μπορούσαμε να κανονίσουμε ώστε, αν του μέλλεται να μείνει για πάντα στα βάθη του θηρίου, να ζητήσει τη διατήρηση της θέσης του στην Υπηρεσία;”
“Εσείς πώς είστε; Τι γίνεται εκεί μέσα; Πώς τα πάτε με τον κροκόδειλο;”
