Για να κατανοήσουμε καλύτερα τον Κέστνερ και το συγκλονιστικό αυτό μυθιστόρημα οφείλουμε να ανατρέξουμε πίσω στην πρόσφατη ιστορία, να σημειώσουμε πως κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, μέχρι δηλαδή και το ξέσπασμα του ακόμα πιο καταστροφικού Β’ Παγκοσμίου πολέμου, πέθαναν περισσότεροι άνθρωποι από αυτούς που έχασαν τη ζωή τους κατά τον Μεγάλο πόλεμο. Εκδιώξεις, μίση, πολιτικές εξοντώσεις, πείνα, φτώχεια και αβεβαιότητα οικονομική, πολιτική και κοινωνική επικράτησαν σε όλη τη Γηραιά ήπειρο και όχι μόνο, με εκατομμύρια θύματα. Σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο η αστάθεια και η ευθραυστότητα της συμφωνίας των Βερσαλλιών με την ταπείνωση των ηττημένων Γερμανών συνέδραμαν δίχως άλλο στην ανέλιξη ακροδεξιών δυνάμεων και με αυτόν τον τρόπο τροφοδότησαν τον σπόρο της ανόδου του ναζιστικού μορφώματος που βύθισε τις περισσότερες χώρες στην απόλυτη ανελευθερία και εξαθλίωση. Ο κόσμος άλλαζε προς το χειρότερο και οι ολέθριες εξελίξεις ήταν προ των πυλών.
Ένα μυθιστόρημα που περιγράφει την παρακμή και την τραγωδία που έρχεται
Όταν ένα βιβλίο λογοκρίνεται, η λογοτεχνική του αξία αυτομάτως ανεβαίνει και ο αναγνώστης τις περισσότερες φορές υποπτεύεται τους λόγους απαγόρευσής του. Και αν ούτε αυτό συμβεί, τότε η ιστορία, που είναι δίκαιη στο χρόνο, θα φροντίσει να το επαναφέρει στη θέση που του αξίζει, όπερ και συνέβη με το βιβλίο αυτό. Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε το 1931 και το ναζιστικό καθεστώς μέσω των προπαγανδιστικών μέσων του έσπευσε να το καταδικάσει και να το ονομάσει “εκδοτικό σκουπίδι”. Με σημερινούς όρους, η λογοκρισία αυτή αποτελεί την καλύτερη σφαλιάρα στην αναλήθεια απογειώνοντας διαφημιστικά το βιβλίο. Ο Κέστνερ περιγράφει, έχοντας υπάρξει ο ίδιος παρατηρητής της κοινωνίας στην οποία ζει και προσπαθεί να επιβιώσει, την άβυσσο στην οποία έχει περιέλθει ο ήρωάς του, αυτός ο ανώνυμος άνεργος διδάκτορας. Πρόκειται για έναν πραγματικό καθρέφτη της κοινωνίας, είναι ένας από τους πολλούς που πασχίζουν να βρουν μια ικμάδα φωτός και μια σανίδα σωτηρίας μέσα σε ένα προδιαγεγραμμένο χάος. Είναι μια ζωή χωρίς ζωή που περνάει πολύ δύσκολα σε μια συγκυρία όπου όλα φθίνουν και όλα ξεθωριάζουν.
Ο ήρωας του βιβλίου είναι μία φωνή αντίστασης στην ανηθικότητα και τον ξεπεσμό που σαν χείμαρρος έχει κατακλύσει κάθε έννοια αξιοσύνης. Ο Φάμπιαν είναι ένας ακέραιος και έντιμος άνθρωπος, μα το Βερολίνο όπου ζει είναι μια πόλη που κυλιέται στον βούρκο της ακολασίας και της μιζέριας και δεν ξημερώνουν καλύτερες μέρες. Ο ίδιος μοιάζει ως η μόνη φωνή λογικής μέσα σε μία θάλασσα παραλογισμού, μέσα σε μία διαλυμένη από τη μέθη κοινωνία που ζει σε φρενήρεις ρυθμούς και απολαμβάνει τους καρπούς μιας εικονικής ευζωίας λίγο πριν το απόλυτο ναυάγιο και τη βουτιά στο κενό της ανυπαρξίας. Ο Κέστνερ, με δεξιοτεχνία περιγράφει όλα όσα δραματικά θα διαδραματιστούν τα χρόνια που ακολουθούν με την επικράτηση του Χίτλερ, είναι ένας προφήτης του καιρού του. Αυτά τα δραματικά τα έχει ζήσει με το κάψιμο των βιβλίων του, με τη δική του προσωπική εμπειρία αδυναμίας εύρεσης εργασίας, είναι θύμα του καιρού του.
Ο Κέστνερ στο βιβλίο αυτό περιγράφει μία ολόκληρη τραγική συνθήκη για τους ανθρώπους της εποχής του, ανθρώπους σε ένδεια που αναζητούν την τύχη τους. Άνθρωποι στο περιθώριο, άνθρωποι στη δίνη μιας οδυνηρής συγκυρίας, άνθρωποι ταυτισμένοι με μία άστατη περίοδο που συγκλόνισε τον κόσμο και την παγκόσμια κοινότητα. Η πτώση και η κατάπτωση των ηθικών φραγμών, η αδυναμία των ανθρώπων να ζουν μια κανονική ζωή είναι απόρροια μιας πολιτικής κατάστασης σε αποδρομή και αποσύνθεση, ο φόβος και η απειλή κυριαρχούν και διαμορφώνουν μία άνευ προηγουμένου κατάσταση. Η περίοδος ευδαιμονίας που κάποτε υπήρχε τώρα δίνει θέση σε αυτό το σκοτάδι, προσωποποίηση του οποίου είναι οι άνθρωποι στο περιθώριο που σημαίνουν μια νέα σελίδα τραγική στην ευρωπαϊκή και όχι μόνο ιστορία.
Ο Βίλχελμ Ράιχ στο διαχρονικό και απαράμιλλο βιβλίο του με τίτλο “Άκου ανθρωπάκο” έγραφε πως για να κερδίσεις την ευτυχία, πρέπει να παλέψεις για αυτήν. Μα αυτή η ευτυχία εδώ δείχνει απλησίαστη, κάθε ίχνος ελπίδας σβήνεται μέρα με τη μέρα καθώς η δημοκρατία σύντομα θα παραδοθεί σε χέρια που θα την πνίξουν και ήδη τα προεόρτια έχουν ξεκινήσει για αυτή την κάθοδο. Ο ίδιος ο ήρωας μα και ο Κέστνερ παραδομένος και προδομένος από την ίδια του την πατρίδα ζει στο απόλυτο χάος μιας όλα όσα καταθέτει αγγίζουν τη δική του προσωπική ζωή και τους δικούς του προβληματισμούς από τους οποίους δεν κρύβεται. Οι καταστάσεις είναι πραγματικά οριακές και δραματικές αλλά αυτή είναι η δική του συμβολή στην ανάδειξη μιας κοινωνίας που ζει υπογείως και δεν είναι ορατή στους πολλούς γιατί απλά επιθυμούν να την αγνοούν και να αδιαφορούν για αυτό το κομμάτι της.
Με την γραφή του, το μόνο του όπλο γράφει μέσα σε απελπισία: “Είμαι πεπεισμένος ότι, έτσι όπως έχουν τα πράγματα, η ανθρωπότητα έχει μόνο δύο επιλογές: οι άνθρωποι είτε θα είναι δυσαρεστημένοι με τη ζωή τους και θα αλληλοσκοτώνονται, για να βελτιώσουν την κατάστασή τους, είτε θα είναι ευχαριστημένοι, εντελώς θεωρητικά μιλώντας, με τον εαυτό τους και τον κόσμο, και θα αυτοκτονούν από πλήξη. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Ποιο το νόημα της ύπαρξης του Θεού, όσο ο άνθρωπος συμπεριφέρεται σαν ζώο;”. Το μυθιστόρημα του Κέστνερ που εδώ παρουσιάζεται ολόκληρο καταδεικνύει πως μια κοινωνία μπορεί να κατρακυλήσει στο τέλμα όταν όλες οι αξίες αποδυναμώνονται και όταν λαοπλάνοι και δημαγωγοί πολιτικοί ξεσκίζουν το σώμα της δημοκρατικής έννοιας, παραδείγματα δηλαδή προς αποφυγή.
“Άλλοι είχαν ένα επάγγελμα, προόδευαν, παντρεύονταν, έκαναν παιδιά στις γυναίκες τους και πίστευαν πως αυτό είναι το σωστό. Κι εκείνος είχε καταλήξει, και μάλιστα με τη θέλησή του, να στέκεται πίσω από τον φράχτη, να κοιτάζει και να εισπράττει το μηνιάτικο της απελπισίας”
