Η περίπτωση του Νίκου Καζαντζάκη είναι η περίπτωση του στρατευμένου συγγραφέα που μάχεται με τα γραπτά του για να αφυπνίσει πρώτα τον εαυτό του και έπειτα τους υπόλοιπους πως ο κόσμος χρειάζεται αλλαγή, να σημάνει πως φοβάται τις τύχες των ανθρώπων. Είναι εξάλλου αυτός ο ρόλος ενός πνευματικού ανθρώπου, ενός αληθινού διανοούμενου που δεν γράφει απλώς για να γράψει μα επιθυμεί να κομίσει ένα μήνυμα σαν το περιστέρι με το γράμμα στο στόμα και για αυτό βρίσκεται σε αέναη εγρήγορση. Τέτοια ήταν και η αποστολή των συγγραφέων στην εποχή του μεσοπολέμου – κανείς δεν τους άκουσε – όταν κρίνονταν οι τύχες του κόσμου από έναν νέο πολεμικό πυρετό που όλο και πλησίαζε. Ο Καζαντζάκης, που λίγο έλειψε να λάβει το Νόμπελ για το σύνολο του έργου του και ας όψεται η Εκκλησία που τον εμπόδισε με τα γνωστά γεγονότα, με όπλο τη γραφή του, βγαίνει μπροστά σαν τον στρατιώτη στη μάχη και αγωνιά για την έκβασή της. Μόνο που εδώ πρόκειται για μια μάχη πνευματική, η οποία και οφείλει να κερδηθεί για το καλό του ανθρώπου.
Ένας μόνιμος αναζητητής και σκαπανέας απαντήσεων σε φλέγοντα ερωτήματα
Είμαστε ενώπιον μιας συνταρακτικής ανακάλυψης ενός νέου χειρογράφου, το οποίο και γράφτηκε το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’40, το 1946, ένα μυθιστόρημα που ανακοινώνει τα μελλοντικά του έργα μα και ένα γραπτό που μιλάει για αυτήν την ανάγκη να μεταστραφεί ο κόσμος σε κάτι πιο ελπιδοφόρο. Βρισκόμαστε άλλωστε μετά το τέλος του αιματηρού Β’ Παγκοσμίου πολέμου, ενός πολέμου που αποδεκάτισε την Ευρώπη και άφησε πίσω ερείπια και πληγωμένες ψυχές εκτός από νεκρά σώματα, κανείς δεν γνωρίζει τι θα συμβεί την επαύριον. Ο Καζαντζάκης, με αφορμή όσα συνέβησαν στην Κρήτη, την γενέτειρά του, κατά τη διάρκεια του πολέμου αλλά και με τον εμφύλιο πόλεμο να μαστίζει την χώρα μετά την λήξη του πολέμου, δεν μπορεί να μείνει αμέτοχος. Κατανοεί πολύ καλά πως η ανθρωπότητα πνέει τα λοίσθια και πως είναι επιτακτική η ανάγκη για αναδόμηση πνευματική και ηθική.
Με τα ταξίδια του στο εξωτερικό για να μπορέσει να ξαναβρεί τον εαυτό του και να στοχαστεί, ο Καζαντζάκης αναζητά την αναγέννηση μέσω των ιδεών αλλά και των αποριών που τον βασανίζουν για χρόνια. Αναζητά λοιπόν απαντήσεις στα ερωτήματα σχετικά με την θέση του ανθρώπου, τα ηθικά διλήμματα που τίθενται ως προς την αλλοίωση της ανθρώπινης φύσης, το μίσος που επικρατεί και τις συνεχείς συγκρούσεις που κοστίζουν ζωές. Αυτά και άλλα τόσα είναι τα ερωτήματα, ένας ωκεανός φιλοσοφικών ερωτημάτων και είναι κρίσιμο το σταυροδρόμι για εκείνον. Μέσα στις αποσκευές του κατοικεί η αγωνία και η ανησυχία για το αύριο και με αυτούς τους προβληματισμούς ξεκινάει το ταξίδι της αναζήτησης. Στον Ανήφορο λοιπόν, ο τίτλος είναι χαρακτηριστικός της πολυδαίδαλης σκέψης του και της θρησκευτικότητας που τον κατακλύζει, θα αναφερθεί σε όλα αυτά που τον απασχολούν αφού η απόσταση από την πατρίδα του θα σημάνει την έναρξη της καταβύθισης στα άδυτα της ψυχής του.
“Ο Νίκος Καζαντζάκης στην έκκλησή του προς τους ανθρώπους της Τέχνης και την Γραμμάτων προβάλλει την αγωνία για τις συνέπειες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και τον φόβο του για την τύχη του πολιτισμού ύστερα από την κόλαση στη Χιροσίμα. Οι ανησυχίες, οι αγωνίες και οι φόβοι του αποτέλεσαν τη μαγιά της συγγραφής του μυθιστορήματος Ο Ανήφορος, που έμελλε να μείνει στο συρτάρι για περίπου εβδομήντα πέντε χρόνια” διαβάζουμε στον πρόλογο του βιβλίου από τους Νίκο Μαθιουδάκη και Παρασκευή Βασιλειάδη που έχουν επιμεληθεί με εμπεριστατωμένο τρόπο και μεράκι τον πρόλογο όσο και το επίμετρο της εξαιρετικής αυτής έκδοσης. Να προσθέσουμε επίσης πως για το σύνολο των επανεκδόσεων των έργων του Καζαντζάκη στις εκδόσεις Διόπτρα, ο Γιάννης Καρλόπουλος βραβεύτηκε στο εξωτερικό για τον λιτό μα και τόσο ξεχωριστό σχεδιασμό των εξωφύλλων και του αξίζουν συγχαρητήρια.
Ο Καζαντζάκης σε αυτό το βιβλίο που μοιάζει να ανακοινώνει την έλευση των πιο γνωστών μυθιστορημάτων του δεν θα σιωπήσει, ίσα ίσα το αντίθετο. Θα αποκαλύψει τις προθέσεις του, θα ξεδιπλώσει την σκέψη του και θα μιλήσει για την εξέλιξη της συγγραφής τόσο στον Παντελή Πρεβελάκη όσο και στην αγαπημένη του Ελένη. “Έχω το σχέδιο του βιβλίου. Θα ‘ναι μυθιστόρημα, γιατί οι εδώ διανοούμενοι δε μου έδωκαν υλικό. Τρία μέρη: Κρήτη, Αγγλία, Μοναξιά. Και θ’ απαντήσω στα ερωτήματα που έθεσα. Δεν ξέρω αν θα βρω εδώ, στο σπίτι τούτο, το κλίμα που θέλω. Ευτυχώς το παραθυράκι του γραφείου βλέπει σε ωραίο κήπο… και μια τεράστια μηλιά είναι μπροστά μου…”. Βρίσκεται λοιπόν σε κατάσταση έκστασης για το νέο μυθιστόρημα και αναγνωρίζουμε πλήρως το καζαντζακικό πνεύμα που έχει γερές βάσεις. Ανοίγει διάλογο με τις εσωτερικές φωνές του ενώ βέβαια πίσω από τον κεντρικό πρωταγωνιστή βρίσκεται ο ίδιος να κινεί τα νήματα, είναι ο καθρέφτης του εαυτού του.
Στην Αγγλία όπου θα μεταβεί και θα περιπλανηθεί, ο Καζαντζάκης θα γευτεί μια διαφορετική ατμόσφαιρα, θα βρει μια άλλη γαλήνη διαφορετική από αυτή της Κρήτης, θα γνωρίσει νέους ανθρώπους, θα συνομιλήσει με το πνεύμα του Μπέρναρντ Σω και του Σαίξπηρ. Μερικοί από τους ανθρώπους που συναντά συμμερίζονται τις απόψεις του, με κάποιους άλλους που έχουν άλλη άποψη, η Ιρλαντέζα για παράδειγμα όπως την αποκαλεί, θα ανοίξει διάλογο έντονο και μεστό, ένα διάλογο ιδιαίτερα εποικοδομητικό για εκείνον και μέσα από τον οποίο θα συνεχίσει τον αναστοχασμό του. Σε παράλληλο χρόνο και καθ’ όλη τη διάρκεια της εκεί παρουσίας του, η συνομιλία του με τη γυναίκα του μέσω γραμμάτων θα είναι συνεχόμενη, τρυφερή ακόμα και μετά το τραγικό γεγονός που τον πληγώνει όσο τίποτε άλλο.
Τώρα στη μοναξιά βυθισμένος – είναι το τρίτο μέρος του βιβλίου – ο κόσμος του είναι εξαιρετικά αναστατωμένος, ταραγμένος και την βλέπει στα όνειρά του ως ένα μέσο λύτρωσης. Είναι τα όνειρά του που τον βοηθούν να κρατηθεί, να την διατηρήσει στη σκέψη του, να ξεφύγει από τους ζωντανούς εφιάλτες. Αλλά στο διάστημα αυτό δεν σταματά ποτέ να συλλογίζεται τη ζωή του και τα όσα συμβαίνουν γύρω του, οδηγεί ο ίδιος την πορεία του προς τον ανήφορο και οδεύει προς αυτόν γιατί σε τελική ανάλυση ο ανήφορος αυτός είναι η ίδια η ζωή, από την οποία κανείς δεν ξεφεύγει. Είμαστε τόσο ευλογημένοι ως αναγνώστες να έχουμε στα χέρια μας ένα τόσο σπουδαίο έργο ανέκδοτο μέχρι σήμερα και να έχουμε τη δυνατότητα να μελετήσουμε τα όσα μας μεταφέρει ο εμβληματικός Νίκος Καζαντζάκης, το πνεύμα του παραμένει αιώνιο.
“…είμαστε καμωμένοι από το υλικό που πλάθονται τα όνειρα ͘ κι η μικρούλα ζωή μας είναι περικυκλωμένη από ύπνο”
“Καταφρονεμένος από την τύχη κι από τους ανθρώπους, κλαίω την ερημιά μου και την παντέρμη μου μοίρα, λαχταρίζω να ‘μαι και εγώ όμορφος, να ‘χω και εγώ ελπίδες και φίλους!”
