Υπάρχει ένας συγκλονιστικός πίνακας του Φρανσίσκο Γκόγια όπου απεικονίζεται ο Κρόνος να καταβροχθίζει τον γιο του, μια σκηνή αποκαλυπτική. Είναι ένας πίνακας που αποτυπώνει την τραγικότητα ενός μυθολογικού συμβάντος, ο πατέρας καταπίνει και σκοτώνει με τέτοιο βίαιο και απεχθή τρόπο τον ίδιο του τον γιο. Η νουβέλα του Ουναμούνο έχει και αυτή αρχετυπικά στοιχεία, θυμίζει κάτι από την τραγική κατάληξη πολλών ηρώων και ηρωίδων των περίφημων αρχαίων ελληνικών τραγωδιών, αυτές που ο Σαίξπηρ αργότερα μετεξέλιξε και προσάρμοσε στη δική του εποχή. Στον πίνακα του Γκόγια αν στη θέση του Κρόνου τοποθετήσουμε μια γυναίκα, τότε κουμπώνει εξαιρετικά με την περίπτωση του Δον Χουάν, του πρωταγωνιστή που βρίσκεται στο επίκεντρο της αφήγησης του Ουναμούνο.
Ο εύθραυστος άνθρωπος και ο ρόλος της γυναίκας στο επίκεντρο της προσοχής του Ουναμούνο
Ο Ουναμούνο είχε ασχοληθεί πολύ με το θέμα της ανθρώπινης φύσης και ύπαρξης, έχοντας γράψει πολλά γραπτά και δοκίμια και προσπαθώντας να κατανοήσει τον ανθρώπινο νου και την ασθενική φύση του ανθρώπου με την ελπίδα να έρθει η αναγέννηση στον τρόπο σκέψης και δράσης του. Είναι ένας συγγραφέας πολύ διαβασμένος, είναι θαυμαστής του Θερβάντες και του Φλωμπέρ, των μεγάλων και σπουδαίων φιλοσόφων, βρίσκεται σε ενδελεχή επικοινωνία και σε συνεχή διάλογο με τον θεωρητικό του μέντορα τον Κίρκεγκωρ και πολλές από τις θεωρίες που αναπτύσσει στα βιβλία του τις έχει βασίσει στις μελέτες του για τον ρόλο του ανθρώπου μέσα στους αιώνες, έτσι όπως διατυπώνεται μέσα από τους πεφωτισμένους στοχαστές. Γιατί και ο ίδιος πέρα από συγγραφέας είναι ένας στοχαστής που φιλοσοφεί και ξεδιπλώνει τις απόψεις του δίχως φειδώ. Αυτές τις απόψεις θα βρούμε και στο διαφωτιστικό επίμετρο που έχει επιμεληθεί τόσο άρτια η μεταφράστρια Δήμητρα Παπαβασιλείου.
Η ιστορία με τις δύο μάνες έχει κάτι το αρχαιοελληνικό και το βιβλικό, είναι μια ιστορία ιδιαίτερα συμβολική με την έννοια πως η γυναίκα, η Δήμητρα που είναι και η μήτρα του κόσμου είναι αυτή που ελέγχει τη γονιμότητα και την καρποφορία του κόσμου, είναι μια θεά που καθορίζει τις τύχες του κόσμου αυτού αν το δει κανείς σε μια πιο συνολική διάσταση. Η Ρακέλ – η επιλογή του ονόματος καθόλου τυχαία καθώς παραπέμπει στην Παλαιά διαθήκη – θυμίζει τη Μήδεια που σκοτώνει τα παιδιά της, είναι μια φυσιογνωμία κυριαρχική και επιβλητική, ένα πρόσωπο που μοιάζει με αράχνη καθώς χειραγωγεί τόσο τον αγαπημένο της Δον Χουάν όσο και την Μπέρτα, την γυναίκα που προξενεύει στον Δον Χουάν για να αποκτήσει μαζί της παιδί. Ο Ουναμούνο αγγίζει πολλά θέματα μέσα από αυτό το κείμενο και ίσως πρόκειται για μια ιστορία που είχε ακούσει καθώς εκτός από συγγραφέας είναι ενεργό μέλος μιας κοινωνίας ζωντανής, όπου συμβαίνουν διάφορα και εκείνος τα αφουγκράζεται. Στέκεται πολύ στην ψυχολογία του Δον Χουάν, όχι του Δον Χουάν εραστή και κατακτητή, όπως τον έχουμε συνηθίσει, αλλά του Δον Χουάν που είναι έρμαιο και όμηρος μιας γυναίκας φυλακής.
“Πόσο τον βάραινε η Ρακέλ τον φτωχό δον Χουάν! Η χήρα εκείνη, με τη θύελλα της ατεκνίας να μαίνεται, ακατασίγαστη, στην ψυχή της, είχε γαντζωθεί πάνω του και τον κρατούσε αιχμάλωτο σε μια ζωή τελματώδη, αντί για τη ζωή που κυλά. Και στην ψυχή του δον Χουάν είχε πεθάνει, μαζί με την επιθυμία, και η βούληση” θα γράψει ο Ουναμούνο ξεκινώντας την αφήγηση. Άρα μεταδίδει στον αναγνώστη ευθύς εξ’αρχής το τι ακριβώς συμβαίνει και ποιος είναι το θύμα σε αυτήν την περίεργη σχέση. Η Ρακέλ χρησιμοποιεί τόσο τον δον Χουάν όσο και την Μπέρτα και είναι έτοιμη να μετέλθει κάθε πιθανή λύση για να πετύχει τους στόχους της και τους σκοπούς της. Δεν υπολογίζει τίποτα και κανέναν καθώς η ίδια χήρα και στείρα θέλει να βάλει ένα τέλος στην κακή της μοίρα.
Στο επίμετρο που είναι εξαιρετικά εμπλουτισμένο μιας και είναι πολυσέλιδο βρίσκουμε πολλές πληροφορίες και συμπληρωματικά στοιχεία για τη ζωή του συγγραφέα και για τον ρόλο που διαδραμάτισε στην περίφημη σχολή του ’98, μια σχολή σκέψης που είχε ως στόχο την αναγέννηση της Ισπανίας και της επιστροφής στη λογική μετά από την κατάρρευση της πάλαι ποτέ κραταιάς αυτοκρατορίας. Αλληγορικά, θα μπορούσε ο Δον Χουάν να είναι το πρόσωπο της Ισπανίας που χάνεται πια μέσα στον χρόνο με την ελπίδα να προκύψει μια νέα και πιο ορθολογική χώρα που θα βάλει σε τάξη τα του οίκου της μακριά από φαντασιακές ορέξεις κατακτήσεων που πια τελείωσαν ανεπιστρεπτί. Ο ίδιος δεν δίσταζε να εκφράσει ανοιχτά τα πιστεύω του και “…διατράνωνε τις απόψεις του μη διστάζοντας να έρθει σε σύγκρουση με την πολιτική εξουσία και να υποστεί τις συνέπειες: παύση από τα διδακτικά του καθήκοντα και από το αξίωμα του πρύτανη, εξορία, παρ’ολίγον εκτέλεση και κατ’οίκον περιορισμό”.
Το κείμενο του Ουναμούνο αποτελεί μια συνθήκη τραγική για την ζωή του δον Χουάν αλλά παράλληλα είναι και μια μέθοδος διδασκαλίας ή ακόμα καλύτερα συμβουλευτικής προς τον σύγχρονο άνθρωπο με ιδέες πολλές φορές πρωτοποριακές και μπροστά από την εποχή τους. “Γι’ αυτόν, βασική επιταγή του ανθρώπου είναι να ενεργήσει με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι ανεπανάληπτος και αναντικατάστατος, να μην του αξίζει να πεθάνει. Το ζήτημα της αθανασίας θα τον απασχολήσει σε ολόκληρη τη ζωή του, πλάι σ’ εκείνο της θρησκευτικής πίστης” διαβάζουμε στο επίμετρο και κατανοούμε την πεποίθησή του και την λαχτάρα του τα γραπτά του να έχουν ένα κοινωνικό αντίκρυσμα και αντίκτυπο θετικό στους ανθρώπους και το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Ο Ουναμούνο παραμένει αδιαμφισβήτητα ένας στοχαστής του καιρού του και ένας πνευματικός άνθρωπος που έχει τη δύναμη να στηλιτεύει το κακό προς όφελος του καλού.
“Μιλώ για μένα γιατί είμαι ο άνθρωπος που έχω πιο κοντά”
“Τα παζαρέματα γύρω από τον γάμο του με την Μπέρτα φαρμάκωσαν τα βάθια και τα μύχια της ψυχής του φτωχού Χουάν”
