Ο Ντοστογιέφσκι άσκησε μέσα από τα έργα του έντονη κριτική και ψυχογράφησε με γλαφυρό και ωμό τρόπο σκηνές από την καθημερινότητα των Ρώσων, πολλές φορές δεχόμενος τα πυρά των κριτικών. Χωρίς οικονομικά μέσα, με ασταθή οικογενειακή και συζυγική ζωή, με άθλιες συνθήκες ζωής και με τις αρρώστιες να τον ταλαιπωρούν συνεχώς, πάλεψε με την συνείδησή του για να καταφέρει να εξωτερικεύσει τα όσα τον απασχολούσαν. Στο Υπόγειο και στις Σημειώσεις από το υπόγειο απαθανάτισε τον σύγχρονο άνθρωπο που ρέπει μεταξύ λογικής και παραλόγου, μεταξύ ήθους και ανηθικότητας, μεταξύ δύναμης και αδυναμίας. Διαβλέπουμε καθαρά την συναισθηματική φόρτιση, την ψυχανάλυση των χαρακτήρων ανθρώπων που ρέπουν προς την παρανομία και την ανηθικότητα και έναν Ντοστογιέφσκι που μέσα από το κείμενο αυτό εκφράζει την απαραίτητη προσέγγιση στα θεία – ο πατέρας του ήταν κληρικός – ως το μόνο μέσο απελευθέρωσης και απενεχοποίησης της ένοχης ψυχής.
Ένας άνθρωπος παραλυμένος και διαλυμένος από τη ζωή αφηγείται τον πόνο του
Τόσο στο Υπόγειο όσο και στις Σημειώσεις από το υπόγειο έχουμε να κάνουμε με έναν άνθρωπο παρείσακτο και αποσυνάγωγο, έναν άνθρωπο που αποστασιοποιείται από την κοινωνία και οδεύει όλο και περισσότερο στην αυτοαπομόνωσή του, στο περιθώριο μιας κοινωνίας που του είναι πια ξένη. Ο άνθρωπος του υπογείου είναι ένας άνθρωπος συνυφασμένος με τη μοίρα του καθώς παραδίνεται στη δυστυχία και την ανέχεια, στην αρρώστια της ψυχής του που δεν ικανοποιείται με την επαφή με τους άλλους ανθρώπους, είναι ένας άνθρωπος βαθιά απογοητευμένος, ένας άνθρωπος που έχει αρνηθεί το περιβάλλον του και είναι βαθιά εσωστρεφής. Κατακεραυνώνει τους γύρω του που δεν τον καταλαβαίνουν, κατακρίνει το σύστημα που δεν αφήνει ελευθερίες, είναι ένας άνθρωπος ηττημένος και ταπεινωμένος από την κατάσταση που επικρατεί και φροντίζει αυτό να το καταθέτει συνεχώς.
Πρόκειται αδιαμφισβήτητα για ένα βιβλίο προφητικό που ανακοινώνει τα μεγάλα μυθιστορήματα που γράφτηκαν αργότερα, όπως για παράδειγμα το Έγκλημα και τιμωρία, οι Αδερφοί Καραμαζόφ, ο Ηλίθιος. Ταπεινός και καταφρονεμένος, αιώνιος σύζυγος, αδερφός του εαυτού του, έφηβος που πέρασε την ζωή του μέσα σε λευκές νύχτες, αυτός είναι ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Είναι και η ενσάρκωση του ανθρώπου που πάσχισε να βρει τα βήματά του, να ξεφύγει από το σκοτάδι του και να ξεφύγει από τα χτυπήματα μίας ζωής που δεν του χάρισε τίποτα. Μία ταλαιπωρημένη ψυχή που με την ευαισθησία του και την ανήσυχη ζωή του κατάφερε σαν ένας άλλος Βαν Γκογκ να μετουσιώσει την οδύνη του σε έργο, ένας Χριστός της καθημερινότητας μέσα σε μία κοινωνία που δεν έχει κατανόηση και χώρο για το διαφορετικό. Σε αυτό το περιβάλλον μεγαλούργησε, η φωνή του μίλησε και στο εμβληματικό και μοναδικό αυτό σύγγραμμα ζει η δική του ψυχή.
Ο Φιλήμονας Πατσάκης που έχει αναλάβει το επίμετρο της εξαιρετικής αυτής έκδοσης αναφέρει χαρακτηριστικά σχετικά με το έργο αυτό: “Οι Σημειώσεις από το υπόγειο στην εποχή μας συγκροτούν ένα μνημείο άρνησης, ένα πνεύμα από τα παλιά που αρνείται τα πάντα. Είναι ο Ξένος, ο επαναστατημένος άνθρωπος, ο παρίας, ο άστεγος, ο απόκληρος, ο ξεχασμένος, ο μη ορατός. Είναι ένα πολύ πιο πικρό “θα προτιμούσα να μην”, που ο Μπάρτλμπι του Μέλβιλ εκτοξεύει στην ανθρωπότητα. Μας λέει ότι δεν κατόρθωσε να γίνει ούτε έντομο, αναγγέλλοντας έτσι τον Κάφκα”. Όντως στο πρόσωπο του ήρωα του Υπογείου, ο Ντοστογιέφσκι θα βρει τον εαυτό του, έτσι όπως γυρνάει κυνηγημένος και κατατρεγμένος από τη ζωή – μην ξεχνάμε τα προβλήματα με τον νόμο και την απώλεια του ίδιου του παιδιού, την εξάρτησή του από το ποτό και τον τζόγο – είναι το άλλο του εγώ το οποίο και καθρεφτίζεται στα λόγια του πρωταγωνιστή του.
Το βιβλίο αυτό δεν είναι μια απλή ιστορία, στα λόγια του κρύβεται όλη η σοφία του, όλες οι ανησυχίες του, όλος ο εσωτερικός κόσμος μιλάει εδώ και ξετυλίγει τις σκέψεις του Ντοστογιέφσκι για τη ζωή και τον άνθρωπο. Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, είναι ένας διχοτομημένος, ένας ρημαγμένος άνθρωπος, είναι η πεμπτουσία του αμαρτωλού ανθρώπου που οδηγείται στα άκρα, που κατακρημνίζεται και περιμένει την δαμόκλειο σπάθη της τιμωρίας να πέσει ως πέλεκυς επί της κεφαλής του. Ο Ντοστογιέφσκι είναι σκληρός και αδυσώπητος με τον ήρωά του διότι την ίδια στιγμή είναι ανελέητος με τον ίδιο του τον εαυτό και ο ήρωάς του είναι η απόλυτη αντανάκλαση του ίδιου και των σκοταδιών στα οποία έχει περιπέσει χρόνια τώρα.
Είναι η ανάγκη του αυτή να περάσει τις σκέψεις του σε χαρτί και να μας μεταφέρει ως ανταποκριτής της ίδιας του της ζωής όσα δραματικά περνούσε, τόσο στη σχέση του με τη γυναίκα του και την απώλεια του παιδιού τους όσο και τις δικές του εξάρσεις, αντιδράσεις και απογοητεύσεις που τον οδήγησαν στην αυτοκαταστροφή του μέσω του τζόγου και του ποτού. Δεν πτοήθηκε από την εχθρικότητα των ανθρώπων και ψήλωσε μέσα του το κερί της ψυχής του που εκλιπαρούσε για διαφυγή μέσω της δημιουργίας, οδήγησε έτσι την καλλιτεχνική του παρακαταθήκη στις κορυφές της οικουμενικότητας. Διανοητής και εκφραστής-μύστης των πιο μύχιων αγωνιών του μέσω της λογοτεχνίας και κατά προέκταση μέσω των λέξεων, ο Ντοστογιέφσκι έδρασε στο “κρησφύγετο” που ο ίδιος είχε επιλέξει να φωλιάσει τις ιδέες του και εκεί να φιλοξενήσει – μια και ήταν περαστικός από τη ζωή αυτή – το εργαστήριο επεξεργασίας της κρυφής πάλης με το μέσα του. Αυτή η διακαής του επιθυμία και λαχτάρα για ζωή μέσω της τέχνης του είχε κυρίως δύσκολες στιγμές, περισσότερες λύπες και απογοητεύσεις παρά χαρές και ικανοποιήσεις. Και όμως ο ίδιος στάθηκε ζωντανός και όρθιος στις επάλξεις σαν η μοίρα να τον είχε θέσει σε αυτό το μετερίζι μέχρι να ολοκληρώσει και το τελευταίο του αριστούργημα, τους Αδελφούς Καραμαζόφ, μέχρι να πει δηλαδή και την τελευταία του λέξη.
“Ριχνόμουν στην ακολασία μόνος μου, τη νύχτα, στα κρυφά, με φόβο, μες στη βρομιά, με ντροπή, μια ντροπή που δεν με εγκατέλειπε ούτε στις πιο απαίσιες στιγμές, και μάλιστα σ’εκείνες τις στιγμές καταντούσε αληθινή κατάρα. Ήδη από τότε κουβαλούσα μέσα στην ψυχή μου το υπόγειο”
