Διαβάζοντας όλο και περισσότερο για την περίοδο του μεσοπολέμου και μελετώντας κανείς τόσο τα ιστορικά όσο και τα μυθιστορηματικά βιβλία που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης συγκυρίας, ανακαλύπτει πόσο η ατομική ευθύνη του καθενός και της καθεμιάς τελικά οδήγησε στην άνοδο του ναζισμού. Μία κοινωνία βρισκόταν σε αναβρασμό λόγω των ιστορικών γεγονότων με την απώλεια εισοδήματος, τη ραγδαία αύξηση της ανεργίας και τον πληθωρισμό που κάλπαζε και προκαλούσε φτώχεια και ανέχεια. Αυτά είναι πραγματικά γεγονότα που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ούτε και να αγνοήσει. Ωστόσο, το να οδηγείς στην πυρά μια συγκεκριμένη μερίδα ανθρώπων – τους Εβραίους εν προκειμένω – για όλα τα δεινά που σου συμβαίνουν είναι κάτι εντελώς διαφορετικό που αξίζει να αναλυθεί. Ο Μπροχ μας παρουσιάζει την άλλη όψη του νομίσματος με ανθρώπους σε πλήρη έλλειψη συναίσθησης των όσων συμβαίνουν γύρω τους και αυτοί όμως δεν είναι άμοιροι ευθυνών.
Ο αδιάφορος χορός των ευθυνών
Οι αθώοι του Μπροχ είναι άνθρωποι και μέλη της ίδιας κοινωνίας που βιώνει διωγμούς, βάναυσες συμπεριφορές, αγριότητα και βαρβαρότητα από μέρους εκείνων που σιγά σιγά ανελίσσονται στην εξουσία. Και όμως οι άνθρωποι αυτοί που ο Μπροχ παρουσιάζει μοιάζει να είναι αποκομμένοι και να ζουν σε ένα δικό τους μικρόκοσμο, σαν τα προβλήματα που λαμβάνουν χώρα γύρω τους να μην τους αγγίζουν και να μην τους επηρεάζουν. Συνεχίζουν τις ζωές τους σε ένα κλίμα αδιαφορίας και επίπλαστης ευδαιμονίας δίχως να θέλουν να αντιληφθούν το παραμικρό, βαρόνες που περιποιούνται τον εαυτό τους και τον κήπο τους, κύριοι που ασχολούνται μόνο με αριστοκρατικές βραδιές και φέρονται παριστάμενοι σε θεωρητικές πολιτικές συζητήσεις άνευ ουσίας. Στη δική τους μικροαστική πραγματικότητα όλα βαίνουν καλώς και τίποτα δεν είναι ανησυχητικό. Ωστόσο, για πόσο καιρό μπορούν να μείνουν ανέγγιχτοι από μία τέτοια κατάσταση βουτηγμένοι στην αδιαφορία;
Σύγχρονο και πολύ σημερινό το βιβλίο του Χέρμαν Μπροχ, μας εντάσσει σε έναν κόσμο πολιτών, οι οποίοι αν και συμμέτοχοι θέλουν να θεωρούνται αμέτοχοι ευθυνών. Περιγράφει το χτίσιμο της ναζιστικής λαίλαπας και αναλύει τις συνέπειες της εγκαθίδρυσής της πριν αυτή σαρώσει σαν άνεμος τις ζωές των ανθρώπων. Οι Αθώοι του Μπροχ δεν είναι άμοιροι ευθυνών και όμως είναι ανεύθυνοι γιατί απέχουν από την γενικότερη αίσθηση των όσων συμβαίνουν εκτός των τειχών της δικής τους ευζωίας ενώ παράλληλα θρέφουν με τις πράξεις τους και τις σκέψεις τους το τέρας που σε λίγο καιρό θα απλώσει τα πλοκάμια του σε μία κοινωνία βάρβαρη, κατακερματίζοντας τα πάντα. Εθελοτυφλούν μπροστά στον πόνο των άλλων, αδυνατούν να συναισθανθούν το βάρος της νωθρότητάς τους και με τον κοντόφθαλμο ορίζοντα των ματιών τους συμβάλλουν στην επώαση του φιδιού που λέγεται ναζισμός.
Το ατύχημα της Μελίττας που κόστισε τη ζωή στην νεαρή κοπέλα και η πλήρης αδιαφορία της κυρίας Χίλντεγκαρντ σε βαθμό που προκαλεί απορία και ερωτηματικά για τον συναισθηματικό κόσμο που απουσιάζει, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συμπεριφοράς των ανώτερων τάξεων προς εκείνους που προσπαθούν να ορθοποδήσουν μέσα σε ένα περιβάλλον ολοένα και πιο ασταθές οικονομικά και πολιτικά. Παντού έξω μυρίζει μπαρούτι και καπνός διαφαίνεται αλλά κανείς δεν επιθυμεί να δει την φωτιά που θα σαρώσει τα πάντα σαν λάβα. “Μελίττα είπε ο Α., και ένιωσε τα γόνατά του να παραλύουν. Όμως η Χίλντεγκαρντ είπε με έναν αδιάφορο τόνο στη φωνή της: “Αχ, σας παρακαλώ, κλείστε την πόρτα του δωματίου και αυτή εδώ. Αν άκουγε η μητέρα μου την Τσερλίνε να κλαίει εκεί, θα βρισκόμασταν σε δύσκολη θέση”.
Μια κοινωνία σε πλήρη αποσύνθεση και σύγχυση
Είναι μια ψευδεπίγραφη περίοδος ευδαιμονίας και ευζωίας αυτή που περιγράφεται στο βιβλίο από τον Μπροχ, ο ίδιος προβαίνει σε μία χωρίς φειδώ αποκάλυψη ενός κόσμου σε αποσύνθεση των ηθών και του σεβασμού προς τον πλησίον. Καθίσταται απόλυτα καυστικός και φλεγματικός στα φαινόμενα των υπερβολών στις συμπεριφορές των βαρόνων και με υποδόριο τρόπο παραθέτει τη δική του ματιά σε όσα παρατηρεί και διαπιστώνει. Περιγράφει με σκωπτικό τρόπο έναν κόσμο απαθή που βλέπει τα γεγονότα να περνούν μπροστά του και όμως εκείνος ζει σε ένα κλειστό δωμάτιο χωρίς πρόσβαση σε όσα εκτυλίσσονται έξω από τα παράθυρα αυτού. Η εξολόθρευση της μεσαίας τάξης λόγω του πληθωρισμού είναι μία άκρως προβληματική συγκυρία που οδηγεί ανθρώπους σε απόγνωση μέσω της αυτοκτονίας. Μην ξεχνάμε πως μέσα στη διάρκεια του μεσοπολέμου η Ευρώπη είχε πολύ περισσότερα θύματα από ότι στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο.
Ο Μπροχ εισβάλλει με το ευφυές βλέμμα του στο εσωτερικό της αδιάφορης και απαθούς κοινωνίας και παραδίδει ένα αριστουργηματικής φύσεως σύγγραμμα, το οποίο καταδεικνύει τα ολέθρια λάθη των ανθρώπων της εποχής του που επέτρεψαν στο ναζιστικό μόρφωμα να μολύνει τις ζωές τους και τελικά να οδηγήσει τον κόσμο στην εξαθλίωση, την αδικία, την καταστροφή και την ασυδοσία. Επίκαιρο όσο ποτέ το βιβλίο σε εποχές που η ρητορική της μισαλλοδοξίας και του παραλογισμού επανέρχεται με απειλητικές και απρόβλεπτες διαστάσεις. Ο Μπροχ φιλοσοφεί και στοχάζεται ανοιχτά και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου σε μία έσχατη προσπάθεια να αφυπνίσει τις συνειδήσεις και να ταρακουνήσει τα στάσιμα νερά της σκέψης και της συλλογικής δράσης.
“Η κίβδηλη απομίμηση του Θεού, η κενότητα και κακότητά της, αυτός είναι ο κίνδυνος του καλλιτέχνη κι όχι τόσο, καθόλου τόσο πολύ, αυτός του τεχνίτη, του οποίου η αίσθηση της ζωής παραμένει περιορισμένη στο έργο των χεριών του και σχεδόν συμβαίνει ο καλλιτέχνης, όσο πιο πολύ γίνεται δημιουργός, τόσο πιο πολύ να πρέπει να επιστρέψει στο περισσότερο σεμνό πεδίο της χειροτεχνίας, ώστε να επιτύχει κάποτε το μεγάλο του έργο”.
“Θα ήθελα ν’ αγοράσω ένα δέρμα από το οποίο να γίνουν παπούτσια με αγκράφα ή μια τσάντα χειρός για μια νεαρή κοπέλα” εξήγησε στον άντρα.
Ο πωλητής αντείπε προειδοποιώντας τον:
“Δεν θέλετε λοιπόν δέρμα για σάγματα; Θα το μετανιώσετε, κύριέ μου… Η αποθήκη σε λίγο καιρό θ’ αδειάσει, ο χρόνος δεν περιμένει… Ώρα με την ώρα πετά και φεύγει…”
