Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, την οποία και πραγματεύεται ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά και εμβληματικά βιβλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, είναι ένα ιστορικό συμβάν που στιγμάτισε τη μεταπολεμική Ελλάδα σε μια περίοδο ιδιαίτερα άστατη, αβέβαιη και μισαλλόδοξη. Τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου που δίχασαν την Ελλάδα στα δύο και τα συμβάντα που ακολούθησαν τον βίαιο τερματισμό του δημιούργησαν ένα πλαίσιο αστάθειας πολιτικής και κοινωνικής που είχε ως αποτέλεσμα την επιβολή της δικτατορίας από τους Συνταγματάρχες. Η ιστορία δεν γράφεται μόνο από τα όσα συμβαίνουν αλλά και από αυτά που δεν συμβαίνουν, με την έννοια πως δυστυχώς δεν εξασφαλίστηκε η ομαλή πορεία της δημοκρατίας στα χρόνια που ακολούθησαν μετεμφυλιακά. Ο Βασίλης Βασιλικός με το Ζ, το οποίο ως γνωστόν μεταφέρθηκε με εξαιρετική επιτυχία στη μεγάλη οθόνη, ξετυλίγει και περιγράφει τις εξελίξεις και όλα όσα προηγήθηκαν μέχρι να συμβεί το μοιραίο θανατικό.
Όταν η ιστορία γράφει τους τίτλους της ο συγγραφέας γίνεται ο καλύτερος ανταποκριτής της
Η δολοφονία Λαμπράκη δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση, είναι ένα συμβάν που έμελλε να γίνει, η πόλωση ήταν στο ύψιστο επίπεδο και οι επιθέσεις σε όσους είχαν αριστερές απόψεις ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο. Η δεξιά ιδεολογία την εποχή εκείνη είχε ακραίους και φανατικούς υποστηρικτές που είχαν αναπτύξει ισχυρούς δεσμούς με την αστυνομία και την χωροφυλακή με αποτέλεσμα να μην υπάρχει δίκαιη μεταχείριση, ειδικά οι κομμουνιστές ήταν μόνιμα στο στόχαστρο όσων έβλεπαν τον κίνδυνο του σταλινισμού να πλησιάζει επικίνδυνα. Μπορεί ο Στάλιν να είχε πεθάνει το 1954, ωστόσο βρισκόμαστε σε μια εποχή Ψυχρού πολέμου μεταξύ Δύσης και Σοβιετικής Ένωσης και για αυτό την εποχή εκείνη το κλίμα ήταν ιδιαίτερα τεταμένο. Ειδικά στην Ελλάδα, όλη αυτή η κατάσταση θύμιζε πολύ την περίοδο του Εθνικού διχασμού, θα μπορούσε να ειπωθεί πως ξαναζούσαμε ως χώρα κάτι αντίστοιχο, κάτι τόσο σκληρό και οδυνηρό για ακόμα μια φορά.
“Η Ελλάς – δεν θα κουρασθώμεν να διακηρύσσωμεν τούτο – έχει ανάγκην εσωτερικής ησυχίας και γαλήνης. Οι εχθροί μας φθονούν την πρόοδόν μας και πολλά ξένα κράτη θα ήθελαν να μας ιδούν κρημνιζόμενους εις το βάρβαρον της αναρχίας” διαβάζουμε στο βιβλίο και από αυτό το απόσπασμα κατανοούμε το κλίμα της εποχής και την κρισιμότητα των στιγμών. Ο κόσμος είχε κουραστεί από τους πολέμους – την περίοδο εκείνη ο πλανήτης ζούσε με τον τρόμο ενός τρίτου παγκοσμίου πολέμου – και ειδικά από την αριστερά διοργανώνονταν ανά τον κόσμο πολλές διαδηλώσεις και συλλαλητήρια ειρήνης ώστε να διαδοθεί το μήνυμα πως η ειρήνη είναι απαραίτητη όσο ποτέ. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, ο οποίος δεν κατονομάζεται στο βιβλίο αλλά όλοι γνωρίζουν περί ποίου πρόκειται όταν αναφέρεται ο θάνατος του βουλευτή της ΕΔΑ, είναι ένα πρόσωπο φιλήσυχο που δημιουργεί προβλήματα με τον λόγο του και τις ομιλίες του, είναι ένας άνθρωπος που έχει στοχοποιηθεί από ακραία στοιχεία γιατί εκφράζεται ανοιχτά όπως ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στην Αμερική.
Είχαν προηγηθεί πριν την δολοφονία του διάφορες απόπειρες και επιθέσεις όχι μόνο σε εκείνον αλλά και σε άλλους αριστερούς που την είχαν γλιτώσει κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή και παρά τρίχα. Ο Βασιλικός περιγράφει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες το μίσος και την απέχθεια προς την ελευθερία έκφρασης, υπήρχε ένα κλίμα φόβου και η αριστερή ιδεολογία ουσιαστικά αποτελούσε μίασμα, επικρατούσε η άποψη πως ήταν κάτι παρασιτικό που εγκυμονούσε κινδύνους για την ίδια την κοινωνία και άρα έπρεπε να απαλλαγεί από αυτό. Πολλά βασανιστήρια και ξυλοδαρμοί έλαβαν χώρα, πολλές φυλακίσεις ανθρώπων που απλά εξέφραζαν μια διαφορετική άποψη και αντίληψη, πολλοί προπηλακισμοί και αργότερα εξορίες. Είχε διαμορφωθεί ένα κλίμα πολεμικό και το κακό έμοιαζε να πλησιάζει επικίνδυνα ενώ κανένα μέτρο δεν είχε παρθεί ώστε να αποσοβηθεί, το αυγό του φιδιού εκκολαπτόταν. Οι διάλογοι μεταξύ των δολοφόνων και της αστυνομίας, όπως τις καταγράφει ο Βασιλικός, είναι τέτοιες που αποτυπώνουν έκδηλα πόσο το κακό ήταν προ των πυλών και θέμα χρόνου.
Ως προς το ιστορικό πλαίσιο, η τότε κυβέρνηση Καραμανλή είχε κατηγορηθεί για αυταρχικές πρακτικές και υπήρχε η κατηγορία πως τα σώματα Ασφαλείας δρούσαν με την ανοχή της τότε κυβέρνησης, εφαρμόζοντας τον νόμο κατά το δοκούν. Διάφοροι παρακρατικοί είχαν πάρει τον νόμο στα χέρια τους και είναι χαρακτηριστικό πως το τρίκυκλο πάνω στο οποίο επέβαινε ο δολοφόνος είχε διασχίσει μετά ακριβώς από το συμβάν μεγάλη απόσταση στην Θεσσαλονίκη χωρίς κανείς να παρέμβει να το σταματήσει, κάτι που προκάλεσε οργή λαού. Την ίδια χρονιά που δολοφονείται τόσο βάναυσα και άδικα ο Λαμπράκης δολοφονείται και ο πρόεδρος Κέννεντυ στην Αμερική, έχει και αυτό τον συμβολισμό του για τις συνθήκες πόλωσης παγκοσμίως. Ο Λαμπράκης, εκτός από πολιτικός, ήταν γυναικολόγος στο επάγγελμα και αθλητής του στίβου ενώ υπήρξε ένας ένθερμος και πολύ ενεργός ακτιβιστής με πολλαπλές δράσεις.
Ο ίδιος ο Ζ, όπως ονομάζεται χαρακτηριστικά από τον Βασιλικό, είχε δηλώσει σχετικά με την κατάσταση αυτή που επικρατούσε τα εξής προφητικά λόγια: “Η Ιστορία της Ειρήνης στην Ελλάδα, συνέχιζε ο Ζ, απ’ την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκε, το 195…, είναι μια ιστορία σκληρή. Απ’ την πρώτη συγκέντρωση των πρώτων φιλειρηνιστών στον Πειραιά, η Αστυνομία κάνει τα στραβά μάτια στους εγκάθετους που μπαίνουν ανεμπόδιστα στο θέατρο και ρίχνουν πτυελοδοχεία στους ομιλητές, φωνάζουν, αποδοκιμάζουν, απειλούν, χωρίς ο Διευθυντής της Αστυνομίας, που είναι παρών, στην πρώτη σειρά της πλατείας, να κάνει τίποτα για να τους αποτρέψει”. Το Ζ είναι μια γροθιά στο στομάχι για τα τεκταινόμενα εκείνης της μαύρης για την Ελλάδα περίοδου αλλά είναι και μια θαυμαστή συγγραφική επιτυχία από έναν σπουδαίο συγγραφέα που δυστυχώς χάσαμε πολύ πρόσφατα, όμως έχουμε τα έργα του, τα πολυδιαβασμένα και πολυμεταφρασμένα να μας θυμίζουν πόσο πολύτιμη κληρονομιά μας άφησε.
“- Ποιους δέρνουμε απόψε; ρώτησε./-Έρχεται κάποιος απ’ την Αθήνα να μιλήσει για την ειρήνη. Οι κομμουνιστές του ετοιμάζουν μεγάλη υποδοχή. Πάμε να τους ξυλοφορτώσουμε, γιατί ο τύπος αυτός έγινε πολύ σπουδαίος τελευταία”
“Είναι όμορφη η ζωή όταν την κάθε στιγμή είσαι έτοιμος να πεθάνεις. Όταν οι ρίζες της νύχτας κατεβαίνουν μέσα σου και σε βυζαίνουν δυνατά κι εσύ τις θρέφεις με αίμα”
